دبیر ستاد زیست فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی از برنامه ریزی‌ها برای اجرای طرح تشخیص هوشمند سرطان در کشور و همچنین آماده سازی ایران برای فناوری های نوین پزشکی مثل سلول و ژن درمانی خبر داد.
گروه دانش و فناوری؛ مهتاب چابک: در سال‌های بعد از انقلاب خودکفایی در حوزه دارو به یکی از اولویت‌های اصلی نظام بهداشت و درمان کشور تبدل شده است. با توجه به تحریم‌های اقتصادی و به ویژه تحریم‌های دارویی علیه ایران، تأمین و تهیه داروهای مورد نیاز برای بیماران به چالشی جدی تبدیل شد و در این شرایط بحرانی، شرکت‌های دانش بنیان به عنوان نیروی محرکه‌ای در عرصه تولید داخلی داروها، به ویژه داروهای زیستی، وارد عمل شدند و توانستند نقشی کلیدی در تأمین نیازهای دارویی کشور ایفا کنند.
پس از تشدید تحریم‌ها و سخت‌تر شدن شرایط تأمین دارو، برنامه‌های ویژه‌ای به منظور ارتقا توانمندی‌های داخلی در تولید داروهای مورد نیاز کشور با فناوری‌های هایتک طراحی و اجرا شد. این برنامه‌ها با هدف کاهش وابستگی به واردات و افزایش ظرفیت‌های داخلی، به ویژه در زمینه داروهای خاص، مورد توجه قرار گرفت. شرکت‌های دانش بنیان با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و دانش روز، توانستند در این راستا گام‌های مؤثری بردارند و تولید داروهای زیستی را به عنوان یکی از حوزه‌های پیشرو در صنعت داروسازی کشور به تصویر بکشند.
ورود شرکت‌های دانش بنیان به عرصه تأمین داروها، به ویژه داروهای خاص، نه تنها یک جهت‌گیری جدید در حوزه دارویی کشور را رقم زد، بلکه امیدهای تازه‌ای را برای دستیابی به خودکفایی در این حوزه ایجاد کرد. به منظور بررسی دقیق‌تر عملکرد شرکت‌های دانش بنیان در حوزه تأمین دارو و دستاوردهای فناورانه آن‌ها، با دکتر مصطفی قانعی دانشمند یک درصد جهان و دبیر ستاد زیست فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی معاونت علمی گفتگویی داشتیم. در این مصاحبه، دکتر قانعی به بررسی عملکرد دانش بنیان‌ها در دهه‌های اخیر در حوزه تأمین دارو و همچنین صادرات آن به سایر کشورها پرداخت.
دکتر قانعی در این گفتگو به برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برای تبدیل ایران به یکی از کشورهای پیشرو در حوزه‌های نوین پزشکی، از جمله سلول‌درمانی، ژن‌درمانی و ویروس‌درمانی، و همچنین طب بازساختی اشاره کرد. او همچنین بر اهمیت آماده‌سازی کشور برای ورود به عصر پزشکی نوین در دهه آینده تأکید دارد. علاوه بر این از دیگر موضوعات مهمی که قانعی به آن پرداخته است، می‌توان به درمان سرطان با استفاده از هوش مصنوعی، جایگاه ایران در صادرات داروهای زیستی و عملکرد موفق دانش بنیان‌ها در زمینه درمان شخصی‌سازی‌شده سرطان اشاره کرد.
مشروح مصاحبه با دکتر مصطفی قانعی، دبیر ستاد زیست فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی معاونت علمی به شرح زیر است؛
*به عنوان سوال اول، در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی، ارزیابی شما از روند خودکفایی‌هایی که طی سال‌های بعد از انقلاب به دست آمده، چیست؟
به نظر من، ما در این چند دهه به خودکفایی قابل توجهی در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی دست یافته‌ایم. در حال حاضر تقریباً ۹۸.۵ درصد داروهای ما در داخل کشور تولید می‌شود و تنها ۳ درصد از داروها به صورت وارداتی است. با این حال، نکته‌ای که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد این است که برای ۹۷ درصد تولید داخلی، ۷۰ درصد هزینه‌ها را پرداخت می‌کنیم، در حالی که برای ۳ درصد واردات، تنها ۳۰ درصد هزینه‌ها صرف می‌شود.
*به نظر شما، این روند خودکفایی تا چه اندازه به فعالیت‌های دانش بنیان‌ها وابسته بوده است؟
دانش بنیان‌ها تأثیر بسیار زیادی در این زمینه داشته‌اند. آن‌ها توانسته‌اند سهم واردات را کاهش دهند و از ۳ درصد به ۱.۵ درصد برسانند. به عبارت دیگر، اگر ما ۶ میلیارد دلار دارو داریم، ۲ میلیارد دلار از آن وارداتی است و دانش بنیان‌ها تلاش می‌کنند که هر سال از این ۲ میلیارد دلار بکاهند.
*با توجه به این شرایط، آیا توانسته‌ایم در زمینه صادرات داروها موفق باشیم؟
بله، ما توانسته‌ایم به ۱۷ کشور صادرات محصولات دارویی مبتنی بیوتکنولوژی داشته باشیم. این موضوع نشان می‌دهد که وقتی ارزش افزوده خلق می‌کنیم و محصولی قابل رقابت داریم، می‌توانیم آن را صادر کنیم و این یک موفقیت بزرگ برای ماست.
*با توجه به اینکه کشورهای دیگر نیز در حال تولید دارو هستند، چگونه می‌توانیم در این رقابت باقی بمانیم؟
نکته کلیدی این است که باید بر روی کیفیت و نوآوری تمرکز کنیم. وقتی کشورهای دیگر ماده اولیه را وارد کرده و آن را به محصول نهایی تبدیل می‌کنند، ما نیز باید همین کار را انجام دهیم و به سطحی برسیم که محصولات ما بتوانند در بازار جهانی رقابت کنند. این همان جایی است که دانش بنیان‌ها می‌توانند نقش کلیدی ایفا کنند.
*ارزیابی شما از ورود دانش بنیان‌ها به حوزه دارو چیست و آیا این روند را مثبت ارزیابی می‌کنید؟
بله، ما در حوزه داروهای زیستی پیشرفتهای قابل توجهی داشته‌ایم. در گذشته حتی یک داروی زیستی نداشتیم، اما اکنون بیش از ۴۰ نوع داروی زیستی داریم که به طور خاص توسط دانش بنیان‌ها و دانشگاه‌ها تولید می‌شود. اگر این داروها توسط دانش بنیان‌ها تولید نمی‌شد، ما باید ۲.۸ میلیارد دلار برای واردات آن‌ها هزینه می‌کردیم.
*آیا در این زمینه نیاز به حمایت بیشتری از طرف دولت احساس می‌شود؟
قطعاً. اگر دولت بتواند از دانش بنیان‌ها حمایت کند، می‌تواند به صرفه‌جویی اقتصادی بزرگی دست یابد. به عنوان مثال، اگر یک میلیارد دلار از هزینه‌های دارویی کاهش یابد، دولت می‌تواند حداقل ۲ هزار میلیارد تومان از این صرفه‌جویی را به دانش بنیان‌ها اختصاص دهد تا آن‌ها بتوانند به تحقیق، تولید و توسعه ادامه دهند.
*در زمینه تولید مواد مؤثر و مواد اولیه دارو و ارتقای کیفیت داروها، آیا دستاورد خاصی داشته‌ایم؟ مردم نگرانی‌هایی درباره کیفیت داروهای داخلی دارند و آیا این نگرانی‌ها تأیید می‌شوند؟
بله، ما در سال‌های اخیر دستاوردهای شاخصی در تولید مواد مؤثر اولیه داشته‌ایم. در مورد کیفیت داروها، باید بگویم که ما باید یک سنجه یا شاخص مشخص داشته باشیم. هر محصولی که قابلیت صادرات داشته باشد، نشان‌دهنده کیفیت بالای آن است و در کیفیت آن تردیدی نیست. به عنوان مثال، در زمان شیوع کرونا، ما داروهایی را تولید کردیم که در سطح جهانی مورد تأیید قرار گرفتند. در زمان کرونا ما دارویی به نام سینورا تولید کردیم که فقط کشور آمریکا تولیدکننده آن بود. حال سوال این است که چرا باید ۲ کشور صاحب این فناوری باشد؟ پاسخ این سوال را اینطور می‌دهم که مگر در کدام حوزه‌ها بوده که ایران و محققان ایرانی به فاصله کمتر از ۵ سال صاحب آن فناوری، تکنولوژی یا دارو نباشد و این نتیجه کار دانش‌بنیان ها است.
از آن سو معتقدم که اگر محصولی فقط برای مصرف داخلی باشد و نتواند به خارج صادر شود، این موضوع ممکن است نشانه‌ای از کیفیت پایین یا عقب‌ماندگی ما باشد. با قطعیت می‌توانم بگویم که رتبه یک صادرات دارویی ایران، داروهای زیستی است اما مردم داروهای زیستی زیاد استفاده نمی‌کنند و بیشتر با داروهای شیمیایی سر و کار دارند ولی قضاوتشان را به همه داروها تعمیم می‌دهند.
با قطعیت می‌توانم بگویم که رتبه یک صادرات دارویی ایران، داروهای زیستی است اما مردم داروهای زیستی زیاد استفاده نمی‌کنند و بیشتر با داروهای شیمیایی سر و کار دارند ولی قضاوتشان را به همه داروها تعمیم می‌دهند*آقای دکتر لطفاً درباره آمار صادرات داروهای مبتنی بر فناوری زیستی هم توضیح دهید؟
بله، به طور کلی، صادرات داروهای زیستی ما به حدود ۷۰ میلیون دلار رسیده است. این آمار نشان‌دهنده موفقیت دانش بنیان‌ها در صادرات و تولید داخلی است. همچنین، چندین شرکت دانش بنیان در این زمینه فعالیت می‌کنند و در بین ۱۰ شرکت غزال که بیشترین فروش را داشتند، چهار شرکت در زمینه داروهای زیستی فعالیت دارند. هرطور بسنجیم کار دانش‌بنیان ها چه در بومی سازی، تولید داخل و صادرات و فروش اثربخش بوده اند.
*از آنجایی که درمان سرطان سال‌ها است که محققان را در سراسر دنیا به خود مشغول کرده و اکنون استفاده از فناوری‌های نوین در درمان مورد بحث است، دانش بنیان‌های ایرانی به لحاظ دانشی و فناوری چقدر در درمان و تشخیص سرطان تحول ایجاد کرده اند؟
در سال‌های اخیر، دانش بنیان‌ها تحولات چشم‌گیری در حوزه تشخیص و درمان سرطان ایجاد کرده‌اند. ما اکنون روش‌های جدیدی برای تشخیص سرطان داریم که شامل آزمایش‌های ژنتیکی و روش‌های پیشرفته دیگر است. این پیشرفت‌ها به ما این امکان را می‌دهد که درمان‌های شخصی‌سازی‌شده‌ای برای بیماران ارائه دهیم به این معنا که درمان خاصی برای هر نوع سرطان بر اساس ویژگی‌های فردی بیمار طراحی می‌شود. از سوی دیگر زیرساخت‌های تولید داروهای ضد سرطان در ایران نیز به شدت تقویت شده است و این زیرساخت‌ها قادر به تأمین نیازهای کل منطقه هستند.
ما اکنون چندین داروی ضد سرطان داریم که هزینه‌های تولید آن‌ها کاهش یافته و این داروها به بازار عرضه شده‌اند. همچنین، ما توانسته‌ایم فناوری‌های پیشرفتهای را در این زمینه به کار ببریم که به ما این امکان را می‌دهد که در تولید داروهای ضد سرطان به خودکفایی برسیم.
*آقای دکتر در حال حاضر ایران در تشخیص و درمان کدام نوع سرطان پیشتاز است؟
در حال حاضر دانش بنیان‌ها در تشخیص سرطان به موفقیت‌های خوبی دست یافته اند همچنین در موضوع «شخصی شدن درمان سرطان» حرکت‌های خوبی صورت گرفته است. وقتی جراح می‌خواهد مثلاً پستان خانم را عمل کند، نمی‌داند کدام غدد درگیر است و وسیله تشخیصی این موضوع، برای اولین بار در ایران تولید شده و در حال حاضر به خارج از کشور صادر می‌شود. علاوه بر این دانش بنیان‌ها چندین نانوداروی ضدسرطان ساخته اند که هزینه‌ها را کاهش داده است. زیرساخت‌های تولید داروهای ضدسرطان که در سال‌های اخیر ایجاد شده می‌تواند کل منطقه را پوشش دهد و داروی کل منطقه را تأمین می‌کند.
در مسیر تولید داروی ضدسرطان، انسان نباید نفس بکشد و اگر فرد یک صبح تا ظهر در محل تولید قرار بگیرد، انگار که شیمی درمانی شده است. بنابراین شرایط تولید این دارو بسیار سخت و آسیب رسان است و خوشبختانه ایران در بحث ایجاد زیرساخت‌های تولید این داروها عملکرد خوبی داشته است و فروش بسیار خوبی هم داشته ایم.
ایران در حوزه‌های مختلف سرطان، به ویژه در درمان سرطان‌های خون و برخی از سرطان‌های دیگر، پیشرفتهای قابل توجهی داشته است. به عنوان مثال، دارویی به نام زاکاریا که سال گذشته در بازار داخل عرضه شد، توانسته است در درمان سرطان ریه که قبل از این هیچ علاجی نداشت، بسیار مؤثر باشد. این دارو با تکنولوژی بالا و به طور کامل در داخل کشور تولید می‌شود و قیمت آن به مراتب پایین‌تر از داروهای مشابه خارجی است. یک ویال خارجی این دارو ۲۰۰ میلیون تومان قیمت دارد در حالی که نمونه ایرانی آن تنها ۲۰ میلیون تومان قیمت گذاری شده است.
زاکاریا به عنوان یک داروی ایمونوتراپی برای مبارزه با سرطان‌ها طراحی شده است که با تحریک و استفاده از سیستم ایمنی بدن، سلول‌های سرطانی را شناسایی کرده و به آن‌ها حمله کند. در دنیای پزشکی، زاکاریا به دلیل اثربخشی خاص خود در درمان تعدادی از سرطان‌ها مانند ملانوما و برخی از سرطان‌های ریه و روده بزرگ مورد توجه قرار گرفته است.
*در زمینه تولید داروهای زیستی، ایران چه جایگاهی دارد و جدیدترین دستاوردها در این حوزه چیست؟
ایران در حال حاضر در تولید داروهای زیستی در رتبه چهارم آسیا قرار دارد. ما به تازگی چندین داروی زیستی جدید تولید کرده‌ایم که شامل داروهای ضد سرطان و داروهای دیگر است که این دستاوردها نشان‌دهنده توانمندی‌های ما در تولید داروهای با فناوری بالا است.
ترکیه، عربستان و دیگر کشورها با تمام ثروت و امکاناتشان به این فناوری‌ها دست نیافته‌اند، سوال من این است که چرا این کشورها صاحب این فناوری‌ها نیستند؟ واقعیت این است که غیرت فناورانه و تعصب دانشمندان ایرانی در این زمینه بسیار مؤثر بوده است. در حالی که همین دانشمندان از سایرکشورها موقعیت جذب نخبگی داشتند اما با تلاش و پشتکار خود ایستادند و نیازهای داخلی را برطرف کردند.
*آیا برنامه‌های قبلی برای افزایش سهم زیست فناوری در تولید ناخالص داخلی محقق شده است؟
بله، سهم زیست فناوری در تولید ناخالص داخلی حدود نیم درصد است اما ما به دنبال افزایش این سهم به ۳ درصد هستیم. با توجه به مشکلاتی که ناشی از تحریم‌ها وجود دارد، ما هنوز در انتقال فناوری و جذب سرمایه‌گذاری با چالش‌هایی مواجه هستیم.
برنامه ما این است که به یکی از کشورهای پیشرو در حوزه‌های سلول درمانی، ژن درمانی و ویروس درمانی و طب بازساختی تبدیل شویم. بیشترین محصولات این فناوری‌ها را آمریکا با ۴۶ دارو در اختیار دارد و ایران با داشتن یک دارو در بازار، در رتبه دوازدهم قرار دارد.*در حوزه حمایت از دانش بنیان‌ها در حوزه سلامت و فناوری پزشکی چه برنامه‌هایی دارید؟
در حوزه فناوری زیستی به برنامه‌های مد نظر رسیده‌ایم و جلوتر از این توجیهی ندارد. برنامه ما این است که به یکی از کشورهای پیشرو در حوزه‌های سلول درمانی، ژن درمانی و ویروس درمانی و طب بازساختی تبدیل شویم. بیشترین محصولات این فناوری‌ها را آمریکا با ۴۶ دارو در اختیار دارد و ایران با داشتن یک دارو در بازار، در رتبه دوازدهم قرار دارد. برنامه داریم که تا دو سال دیگر به دهمین کشور در این حوزه برسیم و در ۵ سال آینده به پنجمین کشور در جهان تبدیل شویم.
رسالت ما این است که برای طبی که ۱۰ سال آینده دیگر مثل الان نیست، ایران را آماده کنیم. ۱۰ سال آینده این طب و داروهای حال حاضر دیگر وجود ندارد و سلول درمانی و ژن درمانی جای آن را می‌گیرد و از الان باید به فکر سال‌های بعد باشیم تا ایران وارد کننده نباشد.
*آیا می‌توانید درباره یکی از محصولات توضیح دهید که در حال حاضر در بازار موجود است؟
بله، یکی از محصولات ما که در حال حاضر در بازار موجود است، محصولی است که از سلول‌های بنیادی پوست برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌شود. همچنین، ما هفت پرونده (محصول) دیگر در حوزه سلول درمانی و ژن درمانی داریم که امیدواریم در دو سال آینده به بازار عرضه شود.
*تحریم‌ها چه تأثیری بر تولید داروها داشته و دانش بنیان‌ها چه میزان متضرر شده‌اند؟
تغییرات نرخ ارز هزینه‌های تولید برای دانش بنیان‌ها را افزایش داده و از طرفی آن‌ها برای تأمین تجهیزات لازم مجبورند از چند کشور مختلف (۳-۴ کشور) اقدام کنند، چرا که نمی‌توانیم همه داروها و محصولات را بسازیم و آن‌هایی که برای ما توجیه اقتصادی دارد را تولید می‌کنیم. این مشکلات به دسترسی بیماران به دارو و درمان‌های مورد نیازشان آسیب می‌زند. بیشترین مشکلی که تحریم‌ها برای دانش بنیان‌ها ایجاد کرده، صادرات است و اگر تحریم‌ها نبود ما می‌توانستیم به صادرات بیشتری دست یابیم و جایگاه بهتری در بازار جهانی داشته باشیم.
*باتوجه به کاربردهای زیاد استفاده از هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف آیا در زمینه تشخیص و درمان بیماری‌ها به ویژه سرطان قرار است از این فناوری استفاده می‌کنیم؟
بله، در همین راستا ما برنامه‌ریزی کرده‌ایم که از فناوری هوش مصنوعی برای تشخیص سرطان پستان استفاده کنیم. در استان قم این طرح پیاده‌سازی شده و سرعت تشخیص سرطان را ۵ برابر افزایش داده و هزینه‌ها را کاهش داده است. اگر این طرح اجرایی شود، فرق نمی‌کند شما در کدام نقطه کشور باشید، هرجا باشید پاسخ خود را در چند ثانیه با دقت بالا خواهید گرفت.
ما برنامه جدی داریم که این سیستم را در کل کشور اجرایی کنیم تا بتوانیم به سرعت و با دقت بالا به بیماران پاسخ دهیم. برای اجرای این برنامه با بیمه سلامت به توافق رسیده‌ایم و ما به بیمه قول دادیم که در این طرح و با استفاده از هوش مصنوعی ۲۰ درصد هزینه‌ها را کاهش دهیم.
معاونت علمی به این برنامه تأیید داده و ما پیگیر اجرایی شدن آن در تمامی استان‌ها هستیم. جزئیات بیشتر در حال بررسی است و امیدواریم به زودی این برنامه به مرحله اجرا برسد.
*در پایان، آیا نکته‌ای دارید که بخواهید به آن اشاره کنید؟
من فقط می‌توانم بگویم که دانش بنیان‌ها در زمینه‌های فناوری‌های زیستی و به ویژه سلول‌های بنیادی پیشرو هستند و امیدواریم که با حمایت‌های بیشتر، بتوانیم به پیشرفتهای بیشتری دست یابیم.
نظرات