دهلی نو؛ گرفتار میان تله تحریم ترامپ برای تهران/ اما و اگرهای معافیت تحریمی بندر چابهار

دونالد ترامپ ۷۸ ساله برای دومین بار به کاخ سفید بازگشته است. حضور دوباره او در کاخ سفید هرچند برای رای دهندگانی که او را پس از یک وقفه چهارساله دوباره به راس قدرت بازگرداندند خوشایند به نظر می‌رسد اما برای جامعه جهانی حتی برای کشورهایی که در غرب آسیا یا اروپا به نوعی متحدان و دوستان سنتی واشنگتن به حساب می آیند دلهره آور و تا حدودی ترسناک است.

نخستین دور حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید ( ۲۰۲۱-۲۰۱۷) به تجربه گران سنگی برای بسیاری از رقبا و حتی رفقای ایالات متحده در صحنه جهانی تبدیل شد و امروز جامعه جهانی کم و بیش می داند که با چه رویکردهایی در کاخ سفید، روبه رو است. در حوزه سیاست خارجی و روابط میان آمریکا و سایر کشورها با توجه به تجربه دولت اول ترامپ می توان چند انتظار از او داشت:

۱. عدم ثبات در سیاست خارجی: ترامپ به اتخاذ رویکرد غیرقابل پیش‌بینی‌ در سطح جهانی شناخته شده است. کشورهای دیگر ممکن است با عدم قطعیت در سیاست‌های آمریکا مواجه شوند که می‌تواند منجر به بی‌ثباتی در روابط بین‌المللی شود.

۲. افزایش ملی‌گرایی: سیاست‌های ملی‌گرایانه ترامپ ممکن است به افزایش تنش‌ها و رقابت‌های اقتصادی و سیاسی بین کشورها منجر شود و همکاری‌های بین‌المللی را تحت تأثیر قرار دهد.

۳. تضعیف نهادهای بین‌المللی: ترامپ در دوران ریاست‌جمهوری خود انتقادات شدیدی به نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل و ناتو داشت. بازگشت او به قدرت این نهادها را تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد و همکاری‌های چندجانبه را تضعیف می‌کند.

۴. تشدید تنش‌ها با کشورهای خاص: ترامپ به طور خاص رویکرد سختگیرانه‌ای نسبت به چین و ایران داشت. در سایه بازگشت او به کاخ سفید تشدید تنش‌ها و بحران‌ها با این کشورها و البته کشورهایی که به نوعی رابطه سیاسی و تجاری حسنه ای با تهران و پکن دارند محتمل ترین گزینه است که نشانه هایی از آن تاکنون دیده شده است.

۵. تغییر در سیاست‌های تجاری: ترامپ برای رسیدن به اهداف سیاسی و اقتصادی خود به آنچه که به جنگ تعرفه ها شهرت یافته متوسل شده و این موضع می‌تواند به جنگ‌های تجاری و آسیب به اقتصاد جهانی منجر شود.

قریب به دو ماه پس از بازگشت به کاخ سفید، ترامپ با ارائه طرح هایی مانند الصاق گرینلند به املاک ایالات متحده یا کوچ اجباری مردم فلسطین به اردن و مصر و همچنین امضای بخشنامه ای برای اجرای سختگیرانه سیاست فشار حداکثری علیه ایران، جهان را دچار سردرگمی کرده است.

هند میان تنش ایران و آمریکا گرفتار شد

دونالد ترامپ در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۴۰۳، با امضای یک بخشنامه ریاست‌جمهوری در حوزه امنیت ملی، اعلام کرد که دولت او کارزار فشار حداکثری علیه ایران را با جدیت بیشتری پیگیری خواهد کرد. این سند تصریح می‌کند که وزیر امور خارجه ایالات متحده موظف است معافیت‌های تحریمی را اصلاح یا لغو کند، به‌ویژه آن‌هایی که به ایران هرگونه تسهیلات اقتصادی یا مالی ارائه می‌دهند؛ از جمله معافیت‌های مرتبط با پروژه بندر چابهار ایران.

در میان جزئیات بیشمار این سند که با هدف در کنج قرار دادن سیاسی و اقتصادی ایران طراحی شده، دو بخش مربوط به رابطه تجاری ایران با چین و هند بیشترین واکنش ها را به دنبال داشته است.

وب‌سایت South China Morning Post (SCMP) در گزارشی در این باره می‌نویسد: «تصمیم دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده برای اعمال مجدد تحریم‌های شدید علیه ایران، سایه بلندی بر سرمایه گذاری جاه طلبانه هند در بندر چابهار، یک دروازه تجاری کلیدی در جنوب ایران، انداخته است. این بخشنامه ترامپ به نماینده ایالات متحده در سازمان ملل متحد دستور می دهد تا با متحدان کلیدی خود برای تکمیل مکانیسم ماشه (بازگرداندن تحریم ها و محدودیت های بین المللی علیه ایران) همکاری کند و ایران را به خاطر «نقض پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای» پاسخگو کند.»

پس از اعلام این بخشنامه از سوی ترامپ، نارندرا مودی، نخست وزیر هند در قالب سفری از پیش تعیین شده به کاخ سفید رفت اما براساس گزارش های منتشر شده در این سفر او و رئیس جمهور جدید آمریکا درباره معافیت تحریمی هند در پروژه چابهار گفت و گویی نداشته اند. در چنین شرایطی می توان گفت که سرنوشت پروژه ۳۷۰ میلیون دلاری هند در جنوب ایران فعلا در هاله ای از ابهام قرار دارد.

در بخش دیگری از گزارش (SCMP) آمده است: هند قبلا به منظور نمایش نقش خود در ارسال کمک های بشردوستانه به افغانستان و ایجاد یک مسیر تجاری جایگزین آسیای میانه برای دور زدن پاکستان، معافیت تحریم های ایالات متحده را برای چابهار دریافت کرده بود. با این حال، موضع سختگیرانه مجدد ترامپ تردیدهایی را در مورد آینده این معافیت ایجاد می کند و سرمایه گذاری های استراتژیک و مالی هند در بندر را به خطر می اندازد.

هارش پنت، استاد روابط بین الملل در کینگز کالج لندن به این رسانه گفت: هر گونه لغو معافیت از تحریم های ایالات متحده علیه چابهار مطمئنا تأثیر جدی بر پروژه این بندر خواهد داشت. هند سرمایه گذاری قابل توجهی در این پروژه کرده و برای خطوط اتصالی هند در سطح منطقه بسیار مهم تلقی می شود.

دهلی نو تاکنون موضع گیری رسمی در مورد تأثیر بخشنامه اخیر ترامپ بر بندر چابهار که به عنوان یک دروازه تجاری مهم استراتژیک که هند را به افغانستان، آسیای مرکزی و چندین کشور اروپایی متصل می کند، نداشته است. در گزارشی در روزنامه هندوستان تایمز به نقل از مقامات ناشناس آمده که مقامات هندی در حال ارزیابی اظهارات ترامپ هستند و امیدوارند که این بندر واجد شرایط مهلت دولت او به معافیت های تحریمی باشد.

چابهار، سوژه چند دهه تلاش هند

برای هند، پروژه چابهار از اهمیت استراتژیک برخوردار است. هند با صنعت تولیدی پررونق ۶۰۰ میلیارد دلاری خود، برنامه هایی بلندپروازانه برای تجارت نزدیک تر با همسایگان داخلی خود در غرب دارد، اما روابط خصمانه با پاکستان به این معنی است که هند نمی تواند به راحتی از مسیرهای زمینی استفاده کند.

با سرمایه گذاری در بندر چابهار، هند از رویارویی با پاکستان اجتناب می کند و می تواند کالاها را ابتدا به ایران و سپس از طریق شبکه های ریلی یا جاده ای به افغانستان و کشورهای محصور در خشکی مانند ازبکستان و قزاقستان منتقل کند. یکی از مقامات هندی حتی اشاره کرده که با این روش می توان کالاهای هندی را به مناطقی در خاک روسیه رساند.

چابهار برای هند یکی از محورهای سیاست های همسایگی آن است؛ نوعی دروازه طلایی برای فرصت های سرمایه گذاری بیشتر در غرب و آسیای مرکزی. این بندر در حال حاضر بخش مهمی از پروژه کریدور تجاری بین المللی شمال-جنوب (INSTC) منطقه را تشکیل می دهد که هدف آن اتصال شهرهای بزرگ مانند مرکز مالی هند، بمبئی و باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، از خاک ایران و از طریق مسیرهای کشتی، جاده ای و راه آهن است. کریدور تجاری بین المللی شمال-جنوب که مسیر ارزان تر و سریع تری را برای تجارت با آسیای میانه به هند ارائه می دهد، نیز تحت تأثیر تحریم های ایالات متحده علیه روسیه و ایران قرار گرفته است.

برخی از تحلیلگران می گویند که پروژه چابهار رقیبی برای تجارت چین با پاکستان است. تنها با فاصله زمانی چهار ساعته در شرق بندر چابهار، بندر گوادر پاکستان قرار دارد که تا حدی توسط توسعه دهندگان چینی کنترل می شود که از سال ۲۰۱۵ حدود ۱.۶۲ میلیارد دلار برای ارتقای آن هزینه کرده اند.

دهلی نو در سال ۱۳۹۵ برای توسعه این بندر که در نزدیکی مرز ایران با پاکستان قرار دارد، با تهران توافق کرد. هند پیش از این در توجیه این قرار داد استدلال کرده بود که از آنجایی که پاکستان به هند اجازه انتقال کمک ها به افغانستان از طریق خاک خود را نداده، هند مجبور شده به دنبال مسیر جایگزین باشد. بدین ترتیب ایده توسعه بندر چابهار به عنوان تمرکز بر یک مسیر تجاری جدید در آسیای میانه که پاکستان را دور می زند، مطرح شد.

در اردیبهشت ماه ۱۴۰۳، یک قرارداد بلندمدت برای توسعه بیشتر این بندر بین بندر جهانی هند (IPGL) و سازمان بندر و دریانوردی ایران امضا شد. این توافق بلندمدت با هدف تسهیل توسعه بلندمدت ترمینال شهید بهشتی در چابهار بود، جایی که عملیات توسط یک شرکت تابعه دولتی هند گلوبال پورت لیمیتد (IGPL) اداره می شود. این شرکت قصد دارد ۱۲۰ میلیون دلار برای تجهیز بیشتر ترمینال سرمایه گذاری کند و هند یک پنجره اعتباری ۲۵۰ میلیون دلاری را برای بهبود زیرساخت های اطراف چابهار ارائه کرده است.

در کلیت ماجرا هند و ایران، چابهار را به عنوان مرکز این توافق می بینند که به شرکت های کشتیرانی اجازه می دهد از مسیر جایگزینی استفاده کنند که از خلیج فارس حساس و شلوغ و تنگه هرمز عبور می کند. این بندر همچنین در برنامه های بلندپروازانه هند برای ایجاد ارتباطات و روابط تجاری بیشتر با ایران، افغانستان و کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه کلیدی است.

چالش چند وجهی مودی با ترامپ

هارش پنت، استاد روابط بین الملل در کینگز کالج لندن به (SCMP) گفت: «ترامپ بار دیگر به اجرای سیاست فشار حداکثری بر ایران باز می گردد و هدف نیز منزوی سازی ایران است. ترامپ احتمالا برخلاف دولت اول خود تمایلی به اعطای معافیت تحریمی به هند در خصوص بندر چابهار نداشته باشد.»

این استاد روابط بین الملل، چابهار را به عنوان یک «پروژه جدی» برای آرمان های منطقه ای هند توصیف کرد و افزود که هر گونه اختلال می تواند ضربه ای به استراتژی بلندمدت دهلی نو وارد کند.

برای نارندرا مودی، این چالش دو برابر است. در حالی که او تمایل خود را برای مذاکره در مورد تعرفه های تجاری با ترامپ نشان داده، تضمین معافیت مجدد برای چابهار کار بسیار دشوارتری است. تحلیلگران می گویند که این بندر می تواند به یک ابزار چانه زنی برای ترامپ تبدیل شود، که ممکن است از آن به عنوان اهرمی برای کاهش مازاد تجاری ۳۲ میلیارد دلاری هند با ایالات متحده استفاده کند.

اودی چاندرا، استاد علوم سیاسی در دانشگاه جورج تاون در این باره به (SCMP) می گوید: «یک معافیت جدید با شرایط جدید مورد نیاز خواهد بود. به هرحال تلاش ایالات متحده برای کشاندن هند به سمت خود می تواند میان تهران و دهلی نو و دوستی عمیق آنها شکف ایجاد کند.»

او در این باره گفت: توافق چابهار هند با ایران ممکن است دیگر از سوی واشنگتن قابل قبول تلقی نشود. در حالی که هند مایل به مذاکره با ترامپ در مورد کاهش تعرفه های بالای تجاری هند بود، موضوع معافیت از تحریم های مربوط به چابهار ممکن است برای مذاکره چالش برانگیزتر باشد. در ادامه کار دهلی احتمالا استدلال خواهد کرد که چابهار با دسترسی استراتژیک به آسیای مرکزی و فراتر از آن، می تواند به مقابله با پروژه کریدور اقتصادی چین و پاکستان، یکی از محورهای کلیدی ابتکار کمربند و جاده پکن، کمک کند.

کبیر تنجا، معاون اندیشکده بنیاد تحقیقاتی آبزرور و یکی از اعضای برنامه مطالعات استراتژیک این اندیشکده به (SCMP) می گوید: «دستیاران ترامپ ممکن است او را تشویق کرده باشند که موضع سختی اتخاذ کند. شاید در ادامه رایزنی های پشت پرده دهلی نو و واشنگتن بتواند از ابهام موجود در فضا بکاهد. ادبیات استفاده شده در متن بخشنامه ترامپ علیه ایران نگرانی های زیادی در دهلی نو ایجاد کرده است.»

به نظر می رسد که عمده تحلیل گران این حوزه معتقدند که هند باید اهمیت استراتژیک پروژه چابهار را در مقابله با نفوذ فزاینده چین در منطقه برای ایالات متحده توضیح دهد تا این پروژه حیاتی از محدوده تحریم ها دور نگه داشته شود.

ترامپ این بار کوتاه نخواهد آمد؟

رویه ترامپ این بار در مواجه با تحریم هایی که تحت عنوان سیاست فشار حداکثری علیه ایران اعمال می کند با روشی که او در دولت اول خود انتخاب کرده بود تا حدودی متفاوت است. در حالی که دولت اول ترامپ هند و سایر کشورها را مجبور کرد تا خرید نفت ایران را در سال ۲۰۱۹ به طور کامل متوقف کنند، به دهلی نو اجازه داد تا عملیات خود را در چابهار ادامه دهد.

پس از امضای توافقنامه ۱۰ ساله هند و ایران برای عملیات بلندمدت هند در بندر چابهار در اردیبهشت ۱۴۰۳، دولت جو بایدن هشدار داده بود که همه نهادهایی که هر گونه معامله تجاری با ایران را در نظر می گیرند، با «خطر بالقوه تحریم» روبرو هستند. با وجود این هشدار، ایالات متحده متعاقبا هیچ اقدامی برای متوقف کردن توسعه بندر چابهار انجام نداد.

ایالات متحده زمانی که دهلی نو، تهران و کابل در سال ۱۳۹۵ توافقنامه سه جانبه برای توسعه این بندر را امضا کردند نیز از تحریم این پروژه سه جانبه خودداری کرد. در آن زمان، تصمیم ایالات متحده ناشی از توجه به پتانسیل این بندر برای تسهیل تجارت و توسعه در افغانستان و لابی گری طرف هندی برای پیشبرد این پروژه بود.

آیا ایالات متحده می تواند هند را به دلیل این توافق تحریم کند؟

الجزیره در پاسخ به این پرسش می نویسد: ایالات متحده در گذشته دو بار – در سال های ۱۹۷۴ و ۱۹۹۸ – پس از انجام آزمایش های هسته ای توسط دهلی نو، تحریم های محدودی را علیه تشکیلات علمی هند اعمال کرده است.

از زمان پایان جنگ سرد، هند و ایالات متحده روابط خود را به طور قابل توجهی تقویت کرده اند و امروز یکدیگر را به عنوان نزدیکترین شرکای استراتژیک به حساب می آورند. اگرچه هند رسما هیچ تحریم اعمال شده علیه کشورها را به رسمیت نمی شناسد مگر اینکه توسط سازمان ملل تأیید شده باشد، اما در بیشتر موارد با تحریم های تحت رهبری ایالات متحده علیه ایران همراه بوده است.

تا چند سال پیش، هند ایران را در زمره تامین کنندگان اصلی نفت خود به حساب می آورد. با این حال، از سال ۲۰۱۸، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت ایالات متحده، از توافق هسته ای ایران خارج شد و تحریم های سختی را علیه تهران دوباره اعمال کرد، هند خرید نفت ایران را باطل کرده است.

با این حال، در سال ۲۰۱۸، دهلی نو با موفقیت واشنگتن را تحت فشار قرار داد تا معافیت های خاصی از تحریم های مربوط به چابهار را تضمین کند، زیرا وعده داده بود که این مسیر ترانزیت می تواند به افغانستان، که یک منافع امنیتی کلیدی برای ایالات متحده در آن زمان بود، کمک کند. برخی از تحلیلگران خاطرنشان می کنند که افغانستان از زمان خروج ایالات متحده از این کشور در سال ۲۰۲۱ دیگر جز حوزه های کلیدی برای امنیت ایالات متحده نبوده است. با این حال، کارشناسان تحریم های گسترده علیه هند را پیش بینی نمی کنند.

در حالی که هند تا حد زیادی تحریم های ایالات متحده علیه ایران را دنبال کرده‌است، علیرغم فشارهای بین المللی همچنان به واردات نفت از روسیه ادامه می دهد. در سال های ۲۰۲۳-۲۰۲۴، هند نفت روسیه را به ارزش ۵۴ میلیارد دلار خریداری کرد که واردات آن از زمان آغاز درگیری اوکراین در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است.

اگر ایالات متحده معافیت هند از چابهار را به طور کامل لغو کند، این موضوع می تواند بر روابط اقتصادی دهلی نو و تهران تأثیر بگذارد. قبل از خروج امریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ میلادی و بازگشت تحریم، هند سالانه تقریبا ۱۳ میلیارد دلار کالا از ایران وارد می کرد که عمدتا نفت بود. از سال ۲۰۱۹، تجارت به طور قابل توجهی کاهش یافته و واردات به زیر ۱ میلیارد دلار رسیده است. بین فروردین و اکتبر ۲۰۲۴، هند تنها ۲۱۶ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرد که نشان دهنده پایبندی دهلی نو به سیاست های تحریمی ایالات متحده علیه ایران است.

توپ در زمین دهلی نو است

مقام های هندی عمدتا ترجیح می دهند درباره توافق های شفاهی صورت گرفته با رهبران سایر کشورها بخصوص در مورد مسائل حساسیت برانگیزی چون دریافت چراغ سبز برای کار با ایران سکوت را حداقل در فضای رسانه ای حفظ کنند. با این وجود، پیش از سفر نخست وزیر این کشور به واشنگتن، یکی از مقام های وزارتخارجه هند اعلام کرد که نارندرا مودی، نخست وزیر از سرمایه گذاری هند در بندر چابهار، تنها بندر اقیانوسی ایران در دریای عمان، حمایت می کند و معتقد است که این امر می تواند روابط تجاری با آسیای مرکزی را تقویت کند.

جیدیپ مازومدار، دبیر دپارتمان شرق در وزارت امور خارجه هند، بر پتانسیل رو به رشد این بندر برای بهبود اتصال به افغانستان و آسیای میانه در سال های اخیر تاکید کرد.

تایمز هند در این باره نوشت: «در حالی که دولت ترامپ تهدید می کند که معافیت از تحریم ها را که به هند اجازه می داد بندر استراتژیک چابهار را در ایران توسعه دهد، لغو می کند، دولت هند روز دوشنبه به شدت از این بندر حمایت و اعلام کرد که این بندر یک مسیر جایگزین بسیار مورد نیاز برای افغانستان برای بازسازی و توسعه اقتصادی آن فراهم کرده است، در حالی که پیوندهای تجاری با آسیای میانه را تقویت می کند.»

وزرای خارجه ایران و هند نیز اخیرا و همزمان با بلندشدن زمزمه هایی درباره عدم تمدید معافیت های تحریمی پروژه چابهار از سوی ترامپ در حاشیه هشتمین «کنفرانس کشورهای حاشیه اقیانوس هند» در مسقط با هم دیدار کردند. سیدعباس عراقچی پس از بازگشت از عمان در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره این موضوع گفت: «در خصوص موضوع چابهار، من صحبت مفصلی با وزیر امور خارجه هند داشتم. بحث چابهار تنها مربوط به ایران و هند نیست. چابهار یک دروازه طلایی برای کشورهای حوزه اقیانوس هند است که امکان اتصال به منطقه اوراسیا و سپس به اروپا از طریق راه‌آهن ایران را فراهم می‌آورد. راه‌آهن ایران به مراتب نزدیک‌تر و ارزان‌تر از سایر مسیرها است و کشور هند سال‌هاست که علاقه خود را در این زمینه ابراز کرده است. ما یک توافق ۱۰ ساله در چابهار با کشور هند داریم و آن‌ها در این منطقه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. البته یکی از مسائلی که رئیس‌جمهور آمریکا در چارچوب سیاست فشار حداکثری اعلام کرده، همین موضوع است. به طور معمول باید دید که چه تصمیم اجرایی عملیاتی خواهند گرفت، اما آنچه که در سند ذکر شده، تنها اشاره‌هایی به این موضوع دارد.»

وزیر خارجه در ادامه پاسخ خود با اشاره به اینکه ما از روند مشورت بین دولت هند و دولت آمریکا آگاه هستیم، گفت: در نهایت، تصمیم‌گیری در این خصوص بر عهده دوستان ما در هند است که باید تعیین کنند چگونه با ایران در موضوع چابهار همکاری خواهند کرد.

وی ادامه داد: چابهار بخشی از سیاست توسعه دریا محور ایران است و ایران به توسعه این بندر و حوزه مکران در هر شرایطی ادامه خواهد داد. کشورهای دیگری که علاقمند باشند از این فرصت استفاده کنند، طبیعتاً مورد استقبال جمهوری اسلامی ایران قرار خواهند گرفت.

سید عباس عراقچی، وزیر خارجه در مدت زمان حضور در مسقط نیز در این باره گفته بود: مشکلات ایران و هند به خاطر دو کشور نبوده بلکه به دلیل دخالت‌های طرف ثالث بوده است. ما توافق نامه ده ساله با هند در خصوص بندر چابهار داریم، چابهار بندر مهمی در اقیانوس هند است که ایران و هند را به یکدیگر متصل می‌کند و هر دو طرف مصمم به همکاری در این خصوص هستند. در خصوص لغو معافیت بندر چابهار، می‌دانیم که هندی‌ها با آمریکایی‌ها مشورت می‌کنند؛ بنابراین آن‌ها را آزاد می گذاریم تا تصمیم‌گیری کنند.

* یک روزنامه و وب‌سایت خبری معتبر که در هنگ کنگ مستقر است. این رسانه در سال ۱۹۰۳ تأسیس شده و به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین منابع خبری در آسیا شناخته می‌شود.