سلول تمدنی در منظومه حکمرانی اسلامی

به گزارش گروه عصر قانون: در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب اسلامی، خانواده نه یک نهاد صرفاً زیستی یا اخلاقی، بلکه سلول بنیادی تمدن اسلامی است. در بیانات ایشان، این نهاد کوچک، نقش مؤثری در ساخت جامعه بزرگ دارد، از این رو، کنار توصیه‌های اخلاقی، پیوسته شاهد تحلیل‌هایی راهبردی در باب جایگاه خانواده در ساخت قدرت، نظم اجتماعی، پایداری مدیریتی و حتی تحقق تمدن نوین اسلامی هستیم.

از جمله مهم‌ترین و به‌روزترین اشارات ایشان به این موضوع، بیانات در دیدار با مسئولان ارشد کشور در تاریخ ۲۶ فروردین ۱۴۰۴ است؛ این بیانات بار دیگر نشان داد که خانواده، نه صرفاً به‌عنوان نهادی اجتماعی، بلکه به‌مثابه یک پایه تمدنی و عامل پایداری در ساحت مدیریتی کشور از منظر ایشان، جایگاهی محوری دارد. در این دیدار، توصیه‌ای صریح و از نظر بار معنایی بسیار غنی مطرح شد: «توازن بین مسئولیت و خانواده را فراموش نکنید».

این هشدار، فراتر از یک توصیه اخلاقی یا مدیریتی معمول، نشان از جایگاه خانواده در هندسه کلان جمهوری اسلامی است؛ جایگاهی که باید با رجوع به مبانی عمیق‌تر در اندیشۀ اسلام ناب تبیین شود.

خانواده در هندسه اسلام ناب؛ از خلوت فردی تا نظام اجتماعی

رهبر انقلاب اسلامی در یک بیان بنیادین، در مراسم سالگرد امام خمینی(ره) در خرداد ۱۳۹۵، اسلام ناب را چنین توصیف می‌کنند: «اسلام ناب اسلامی است که همه‌جانبه است؛ از زندگی فردی و خلوت فردی تا تشکیل نظام اسلامی، همه را شامل می‌شود. اسلام ناب آن اسلامی است که هم تکلیف من و شما را در خانواده با خود و در خلوت شخصی‌مان معیّن می‌کند، هم تکلیف ما را در جامعه معیّن می‌کند، هم تکلیف ما را در قبال نظام اسلامی و ایجاد نظام اسلامی معیّن می‌کند؛ این اسلام ناب است.»

این گزاره، آشکارا حکایت از آن دارد که نهاد خانواده، جزئی منفک از کلّیت نظام اسلامی نیست، بلکه یکی از اضلاع تعیین‌کننده آن به‌شمار می‌رود. رهبر انقلاب، به‌خلاف بسیاری از مدل‌های متجدد که نهاد خانواده را به حریم خصوصی و غیرسیاسی تقلیل می‌دهند، از زاویه‌ای تمدنی به خانواده می‌نگرد. در این نگاه، خانواده، نه‌تنها مسئول تربیت فرد و خلق آرامش در زیست انسانی است، بلکه زیرساخت اجتماعی‌سازی، فرهنگ‌سازی، توازن روانی و در نهایت تحقق نظم اسلامی به‌شمار می‌رود.

کانون پرورش نیروی تمدن‌ساز

یکی از اضلاع مغفول در تحلیل جایگاه خانواده از منظر رهبر انقلاب اسلامی، نقش آن در تربیت نسل تمدن‌ساز است. به‌خلاف نگاه‌های تقلیل‌گرا که خانواده را صرفاً نهاد تأمین آسایش یا تربیت اخلاقی فرد می‌دانند، در اندیشه راهبردی ایشان، خانواده کانون اصلی شکل‌گیری انسان تراز انقلاب اسلامی و نقطه عزیمت برای تحقق تمدن نوین اسلامی تلقی می‌شود. رهبر انقلاب، در بیانات متعددی، بر این نکته تأکید دارند که شکل‌گیری جامعه‌ای مقاوم، شجاع، متدین، غیرتمند و خلاق، در گروی تربیت کودکانی است که در چنین فضای فرهنگی و تربیتی رشد یافته باشند. ایشان می‌فرمایند: «این را باید از بچّگی یاد بگیریم، این از نوجوانی باید در ما نهادینه بشود…، با این‌ها آن‌وقت آن نسل سازنده‌ی تمدّن به وجود می‌آید؛ نسلی که می‌تواند ملّت را عزّتمند کند، کشور را عزّتمند کند، به‌وجود ‌می‌آید.» (بیانات در دیدار معلمان، ۱۴۰۱/۰۲/۲۱)

این سخن دلالت مستقیم دارد بر آنکه پایه‌گذاری تمدن اسلامی نه با ساختارهای سیاسی و نهادهای فناورانه، بلکه با تربیت نیروی انسانی مؤمن و باهویت آغاز می‌شود. خانواده، نخستین و مهم‌ترین ظرف تربیت چنین نسلی است؛ نسلی که باید «باایمان، باسواد، شجاع، غیور و خودباور» باشد، و بتواند پرچم پیشرفت و استقلال را در برابر زیاده‌خواهی جهانی به‌دوش بکشد (بیانات در دیدار نخبگان علمی جوان، ۱۳۹۵/۰۷/۲۸)

در این چارچوب، خانواده نه‌فقط نقش فرهنگی و تربیتی، بلکه نقش تمدنی و راهبردی می‌یابد؛ چرا که محصول نهایی آن، منابع انسانی برای تمدن نوین اسلامی است. اگر به‌تعبیر رهبر انقلاب، تمدن‌سازی نیازمند آمادگی‌های نرم‌افزاری از جنس باور، انگیزه، هویت و مقاومت است، آنگاه خانواده به‌مثابه نخستین کارگاه این آمادگی‌ها، نقش محوری و بی‌بدیل در پیشران تمدنی نظام اسلامی خواهد داشت.

بستر تربیت برای تمدن‌سازی و شکوفایی نرم‌افزارهای قدرت

در هندسه‌ کلان اندیشه رهبر انقلاب اسلامی، خانواده صرفاً یک نهاد زیستی یا اخلاقی نیست، بلکه به‌مثابه‌ خاستگاه اصلی تربیت نیروهای تمدن‌ساز و زمینه‌ساز شکوفایی نرم‌افزارهای قدرت، جایگاهی کلیدی دارد. از نظر ایشان، برای تحقق «تمدن نوین اسلامی» یا به‌تعبیر دیگر «تمدن شکوفایی اسلامی»، باید نسلی تربیت شود که از هویت عمیق ایرانی ت اسلامی برخوردار، خودساخته، متدین، با عزت‌نفس، مقاوم، خوش‌فکر، و آشنا با سبک زندگی اسلامی باشد. (بیانات در دیدار معلمان، ۱۴۰۱/۰۲/۲۱)

این نسل، نه در مدرسه و دانشگاه صرف، بلکه پیش از همه در متن زندگی خانوادگی شکل می‌گیرد؛ جایی که نخستین تلقی‌ها از مسئولیت، همدلی، هویت، ایمان، و مقاومت در برابر فشارها نهادینه می‌شود. رهبر انقلاب در همین چارچوب، بارها تأکید کرده‌اند که یکی از اجزای مهم قوی شدن کشور، تجهیز نسل جوان به «سلاح‌های نرم» است؛ سلاح‌هایی همچون قدرت روحی، فکری، و معنوی. (بیانات در دیدار مداحان اهل‌بیت(ع)، ۱۳۹۸/۱۱/۲۶)

این تسلیحات نرم که زیربنای قدرت نرم جمهوری اسلامی را شکل می‌دهند، در دل سبک زندگی اسلامی پرورش می‌یابند. اگر خانواده، کانونی برای انتقال معارف اهل‌بیت و فاطمی(ع)، و محل تربیت نسل متفکر، مقاوم، شجاع و خودباور باشد، آن‌گاه می‌توان به ظهور نسلی امید بست که پرچم تمدن نوین اسلامی را بر دوش می‌کشد.

از این منظر، توجه به خانواده، تنها به‌معنای حفظ سلامت روان نیست، بلکه به‌منزله‌ حفاظت از مهم‌ترین  مرکز کادرسازی برای آینده جمهوری اسلامی است، کادرسازی‌ای که تنها از رهگذر مدارس رسمی ممکن نیست، بلکه نیاز به نهاد اجتماعی مکملی دارد که روح و سبک زندگی را شکل دهد؛ و آن نهاد چیزی جز خانواده نیست.

رهبر انقلاب همچنین در دیدار با دانشگاهیان، بر همین پیوست فرهنگی و نرم‌افزاری تأکید داشته‌اند؛ از اشتغال و ازدواج جوانان گرفته تا توجه به جنبه‌های نرم‌افزاری در دانشگاه‌ها و کشف استعدادها. این سخنان نه‌فقط از یک دغدغه فردی یا اجتماعی پرده برمی‌دارند، بلکه حلقه‌های یک منظومه تمدنی را به هم پیوند می‌زنند. (بیانات در دیدار دانشگاهیان استان همدان، ۱۳۸۳/۰۴/۱۷)

خانواده، اگر به‌درستی در بستر سبک زندگی اسلامی تقویت شود، نه‌تنها نقطه عزیمت تربیت فرد، بلکه موتور محرکه‌ تولید نرم‌افزار تمدنی است؛ همان نرم‌افزاری که بدون آن، تحقق سخت‌افزارهای تمدن، از سیاست و اقتصاد تا علم و فناوری، ممکن نیست.

جامعیت در ساحات زندگی

یکی از تفاوت‌های بنیادین اسلام ناب با قرائت‌های سکولار از دین در همین جامعیت آن نهفته است. اگر در رویکرد‌های سکولار، خانواده به موضوعاتی صرفاً اخلاقی یا عاطفی تقلیل می‌یابد، در اسلام ناب، این نهاد در پیوست با اقتصاد، سیاست، فرهنگ و مدیریت قرار دارد، به‌همین‌سبب، هرگونه بی‌توجهی به نهاد خانواده، به‌معنای اختلال در توازن کلی نظم اسلامی خواهد بود.

بی‌توجهی به خانواده؛ اخلال در پایداری مدیریت

بر مبنای این نگاه جامع، رهبر انقلاب در دیدار اخیر خود با مسئولان، ضمن تشکر از همسران و خانواده‌های ایشان، نکته‌ای بسیار مهم را مطرح می‌فرمایند: «اگر همسران همراه باشند، همفکر باشند، همدل باشند در کارهایی که شما مسئولین انجام می‌دهید، چه وزرا، چه نمایندگان مجلس، معاونین، مجاورین، رؤسای بخش‌های مختلف، در این کارها با شما همدل اگر باشند، کارها بهتر پیش می‌رود.» (بیانات در دیدار مسئولان ارشد نظام، ۱۴۰۴/۰۱/۲۶)

در اینجا، خانواده نه صرفاً به‌عنوان یک حامی احساسی، بلکه به‌عنوان سرمایه اجتماعی نامرئی در فرآیند حکمرانی و اجرای مأموریت‌های کلان نظام تلقی می‌شود، از این زاویه، کیفیت حکمرانی و توان اجرایی مدیران، رابطه‌ای مستقیم با وضعیت خانوادگی و سطح آرامش و همدلی آن دارد، در حقیقت، مشارکت نامرئی خانواده‌ها در پشت صحنه مأموریت‌های کلان مسئولان، از نگاه ایشان یک واقعیت انکارناپذیر و درخور قدردانی است،

بر این اساس، سلامت نهاد خانواده در سطح مسئولان، به‌مثابه یکی از مؤلفه‌های اصلی سلامت ساختار مدیریتی کشور تلقی می‌شود. رهبر انقلاب با تأکید بر اهمیت «برخورد و رفتار مسئولان با خانواده» و تشکر از همراهی همسران آنان، این مسئله را هم به‌عنوان یک ارزش قابل اعتنا و هم به‌عنوان عنصری حیاتی در پایداری و موفقیت عملکردی می‌دانند.

گسست از خانواده؛ آغاز انحطاط در مسئولیت

رهبر انقلاب در بخش دیگری از بیاناتشان، از یک خطر جدی پرده برمی‌دارند: «بعضی از مسئولین وقتی که وارد میدان مسئولیت و کار می‌شوند، شوق کار و علاقه‌ به کار آن‌چنان اینها را مشغول می‌کند که یادشان می‌رود که فرزندانی دارند و زنی دارند و وظایفی دارند و خانه‌ای دارند و ناهار و شامی باید با هم بخورند و به‌کل فراموش می‌کنند. فراموش نکنید». (بیانات در دیدار مسئولان ارشد نظام، ۱۴۰۴/۰۱/۲۶)

اینجا، مسئله دیگر فقط توازن نیست؛ هشدار نسبت به یک گسست است. این گسست، از منظر ایشان، نه‌تنها به فروپاشی زیست شخصی و خانوادگی مدیران می‌انجامد، بلکه آثار تخریبی آن بر سلامت اخلاقی، روانی و حتی تصمیم‌سازی مسئولان و در نهایت جامعه نیز سایه می‌افکند.

تعبیر پرمفهوم «ناهار و شامی باید با هم بخورند»، دعوت به بازگشت به خویشتن و حفظ پیوند‌های اصیل انسانی در میانه طوفان مسئولیت‌ها است. اگر این پیوند شکسته شود، مدیر، از مهم‌ترین منبع آرامش، تعادل و عقلانیت عاطفی خویش محروم خواهد شد.

توازن مسئولیت و خانواده، نه یک توصیه فردی، بلکه یک راهبرد حکمرانی اسلامی

با جمع‌بندی بیانات رهبر انقلاب  می‌توان به‌روشنی نتیجه گرفت که مسئله خانواده، در نگاه ایشان در قلب منظومه اسلام ناب و نظم اجتماعی ـ سیاسی برخاسته از آن جای دارد. غفلت از خانواده، تنها یک بی‌نظمی شخصی یا اختلال روانی نیست، بلکه تضعیف یک رکن تمدنی است.

خانواده، هم نقطه عزیمت در تربیت فرد مؤمن و کارآمد است، هم حلقه واسطی است که دولت و جامعه را به یکدیگر پیوند می‌دهد، مدیر و مسئولی که در این حوزه توازن ندارد، حضورش در سایر عرصه‌ها نیز به بی‌ثباتی خواهد انجامید.

گزارش از فاطمه قدیری