نتایج یک پیمایش درباره مواجهه مردم با بیماری‌ها، نشان می‌دهد که ۳۱.۶ درصد از مردم ایران در مواجهه با مشکلات سلامتی، ابتدا در اینترنت جست‌وجو و ۲۳ درصد افراد، خوددرمانی می‌کنند!
یکی از اهداف اصلی سیاستگذاری در حوزه سلامت، جهت‌دهی به رفتار مردم و ارتقای سلامت جامعه است. با این حال، چالش بزرگ در این مسیر این است که تصمیمات مقامات مسئول و حتی تدوین برنامه‌های دقیق، همیشه به تغییر رفتار مردم منتهی نمی‌شود. واقعیت این است که الگوی رفتاری که مردم در پیش می‌گیرند، دقیقاً همان چیزی نیست که سیاست‌گذاران انتظار دارند. این الگو تحت تأثیر عواملی مانند منافع بازیگران مختلف، نگرش‌ها، باورها و احساسات جامعه شکل می‌گیرد و به همین دلیل، گاهی حتی سیاست‌های خوب و جامع نیز نمی‌توانند به طور کامل بر رفتار مردم تأثیر بگذارند بنابراین قبل از تدوین هرگونه سیاست جدید، ضروری است که دیدگاه‌ها و رفتار واقعی مردم نسبت به مسأله و همچنین سیاست‌های موجود در نظام سلامت به طور دقیق مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.
شناخت این ذهنیت‌ها و واکنش‌های مردم می‌تواند به سیاست‌گذاران کمک کند تا برنامه‌هایی طراحی کنند که نه تنها با نیازهای جامعه هم‌راستا باشد، بلکه به صورت مؤثری مورد پذیرش عموم قرار گیرد. این امر همچنین موجب می‌شود که سیاست‌ها از ظرفیت بیشتری برای اثرگذاری برخوردار شده و در راستای تغییرات پایدار در رفتار مردم و بهبود سلامت جامعه پیش بروند. در غیر این صورت، حتی بهترین سیاست‌ها نیز ممکن است با مقاومت یا عدم همکاری مردم مواجه شوند و نتایج مورد انتظار را به دست نیاورند.
پیمایش‌های افکارسنجی و نگرش‌سنجی یکی از ابزارهای کلیدی برای درک رفتار مردم در حوزه سلامت هستند. اخیراً هسته سلامت مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) با همکاری مرکز تحلیل اجتماعی (متا) به بررسی نگرش‌های مردم در رفتارهای جستجوی مراقبت پرداخته است. یکی از پرسش‌های مطرح شده این بود که «وقتی با یک مشکل سلامتی مواجه می‌شوید، معمولاً اولین کاری که می‌کنید چیست؟» در ادامه قسمتی از نتایج داده‌های بدست آمده پیرامون این سوال آمده است:
این پیمایش که با مشارکت ۱۵۰۴ نفر از شهروندان کشور انجام شد، نشان می‌دهد که ۳۱.۶ درصد از مردم در مواجهه با مشکلات سلامتی، ابتدا در اینترنت جستجو می‌کنند. این در حالی است که ۲۳.۸ درصد از پاسخ‌دهندگان بدون مراجعه به پزشک، داروهایی را که می‌شناسند مصرف می‌کنند. همچنین ۲۳.۴ درصد از افراد به پزشک عمومی یا پزشک خانواده مراجعه می‌کنند و تنها ۸.۹ درصد مستقیماً به پزشک متخصص مراجعه می‌کنند. در کنار این موارد، ۵.۵ درصد از افراد نیز از داروخانه‌ها مشورت می‌گیرند.
این آمارها نشان می‌دهد که در حال حاضر بسیاری از مردم (۵۵.۴ درصد) پیش از مراجعه به نظام سلامت، یا اطلاعات مورد نیاز خود را از فضای مجازی دریافت می‌کنند، یا اقدام به خوددرمانی می‌کنند. فارغ از تحلیل جزئیات این الگوی رفتاری به خودی خود بسیار تأمل برانگیز است و می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت عمومی و سیاستگذاری نظام سلامت به همراه داشته باشد.
چالش‌ها و پیامدهای رفتار سلامت مردم ایران
اولین نتیجه مهم این پیمایش، بالا بودن میزان مراجعه به اینترنت به عنوان منبع اولیه اطلاعات پزشکی است. اگرچه دسترسی آسان به اطلاعات پزشکی می‌تواند افزایش آگاهی عمومی و بهبود سواد سلامت را به دنبال داشته باشد، اما در غیاب نظارت و آموزش، ممکن است به انتشار اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده منجر شود. افراد ممکن است به توصیه‌های غیرعلمی عمل کنند، بیماری‌های خود را به اشتباه تشخیص دهند یا درمان‌های نامناسبی را دنبال کنند که پیامدهای خطرناکی به همراه دارد. نکته بسیار مهم اینکه، حدود ۳۰ درصد از افراد جامعه در صورت مراجعه به نظام سلامت از طریق منابع اینترنتی (شامل یادداشت‌ها، مقالات، تبلیغات، نظرات و امتیازات دیگران و …) نسبت به خدمات مورد نیاز خود و راه‌های احتمالی پیش‌ِ رو پیش‌زمینه ذهنی دارند. علاوه بر اینکه بسیاری از افراد ممکن است در اقدامات بعدی خود به سراغ جستجو در اینترنت بیایند و اطلاعات کسب کنند. این دیدگاه و اطلاعات اولیه ممکن است انتخاب‌های آنان را بشدت تحت تأثیر قرار دهند و نسبت به توصیه‌هایی که از نظام سلامت دریافت می‌کنند، قضاوت داشته باشند.
البته طبعاً خدمات اینترنت به جستجو محدود نمی‌شود و ممکن است فرد، مشاوره هم دریافت کند. ارائه مشاوره پزشکی از راه دور خدمتی است که چند سال در کشور سابقه دارد. در سال‌های بعد با روند روبه‌رشد فناوری‌های نوظهور باید منتظر خدمات پیشرفته‌تری توسط هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و … نیز باشیم که ممکن است به طور کلی الگوی مراجعات مردم را تغییر دهد. حال با توجه به شرایط موجود و آنچه در پیش است، نظام سلامت کشور با چند پرسش اساسی مواجه است: آیا منابعی که مردم به آن‌ها مراجعه می‌کنند، معتبر هستند؟ آیا نظارت مناسبی بر تولید و انتشار اطلاعات سلامت و پزشکی در فضای مجازی وجود دارد؟ آیا مردم توانایی تشخیص اطلاعات علمی از غیرعلمی را دارند؟ آیا برنامه‌ای برای توسعه و بهره‌برداری از فناوری‌های جدید داریم؟ و اساساً آیا به ابعاد مختلف حکمرانی سلامت در فضای مجازی می‌اندیشیم؟
احتمال شیوع خوددرمانی
یکی دیگر از یافته‌های نگران‌کننده این پژوهش، احتمال رواج بالای خوددرمانی در جامعه ایران است. نزدیک به یک‌چهارم از مردم، هنگام بروز مشکل سلامتی، بدون مشورت با پزشک، اقدام به مصرف داروهایی می‌کنند که می‌شناسند. البته ممکن است بخشی از مصرف دارو به توصیه‌های قبلی پزشکان برگردد و لزوماً اتفاق بدی نباشد اما اگر به سمت خوددرمانی برود خطرساز است. همان قدر که خودمراقبتی و حساس بودن نسبت به عوامل مؤثر بر سلامت مفید است، استفاده خودسرانه از داروها می‌تواند مشکل‌زا باشد. مصرف نادرست داروها ممکن است منجر به مقاومت آنتی‌بیوتیکی، افزایش عوارض جانبی داروها و تداخلات خطرناک دارویی شود. علاوه بر این، تأخیر در مراجعه به پزشک می‌تواند باعث پیشرفت بیماری و افزایش هزینه‌های درمانی در مراحل بعدی شود.
باید در نظر داشت که در سیاستگذاری نمی‌توان به نمای کلی از جامعه بسنده کرد و الگوی نگرش‌ها و رفتارهای جستجوی مراقبت در اقشار مختلف مردم متفاوت است. نتایج مقایسه رفتار سلامت میان شهرنشینان و روستاییان نشان می‌دهد که الگوی تصمیم‌گیری در مواجهه با مشکلات سلامتی به‌طور قابل‌توجهی تحت تأثیر محل سکونت قرار دارد. در حالی که اولین اقدام ۳۴.۸ درصد از شهرنشینان، جستجوی اینترنتی است، این میزان در روستاییان تنها ۲۱.۷ درصد است. این تفاوت ممکن است به سهولت بیشتر دسترسی شهرنشینان به اینترنت، اعتماد بیشتر به منابع آنلاین و سبک زندگی پرمشغله شهری مرتبط باشد. در مقابل، ۴۱.۵ درصد از روستاییان ترجیح می‌دهند مستقیماً به پزشک عمومی یا پزشک خانواده مراجعه کنند، در حالی که این رقم در شهرها تنها ۱۷.۶ درصد است. این داده‌ها نشان می‌دهد که پزشکان عمومی در مناطق روستایی نقش مؤثرتری ایفا می‌کند. بعلاوه با توجه به این وضعیت احتمالا اجرا و تقویت نظام ارجاع در مناطق شهری با چالش‌های بیشتری مواجه باشد.
همچنین پژوهش حاضر نشان داده که زنان حدود ۶ درصد بیشتر از مردان در اولین اقدام خود به اینترنت مراجعه می‌کنند. در مقایسه میان زنان و مردان نکته جالب توجه دیگر انتخاب گزینه «سایر» فقط توسط مردان است و حدود ۵ درصد از جمعیت کل بود که در تحلیل مضمون توضیحات، «خوددرمانی و استفاده از روش‌های سنتی»، «عدم مراجعه به علت مشکلات اقتصادی» و «همچنین مشورت با افراد غیرمتخصص» از قبیل بستگان و دوستان و آشنایان بیشتر به چشم می‌خورد.
سیاست‌گذاران باید در نظر داشته باشند که مردم کنش‌گران و نقش‌آفرینان اصلی حوزه سلامت هستند. لذا ضروری است رفتار واقعی مردم را در تدوین برنامه‌های سلامت در نظر بگیرند و به جای تحمیل الگوهای از پیش تعیین‌شده، سیاست‌هایی طراحی کنند که با نیازها و باورهای کنونی جامعه همخوانی داشته باشد و اگر هم اصلاحی لازم است تدریجی و با آگاهی از شرایط موجود انجام دهند.
این داده‌ها در تیرماه ۱۴۰۳ و در بستر پانل ملی متا جمع‌آوری شده. نمونه مطالعه حاضر را افراد بالای ۱۸ سال و کسانی که به اینترنت دسترسی دارند تشکیل می‌دهد که بیش از هشتاد و پنج درصد جامعه را تشکیل می‌دهند.
نظرات