پیامدهای توافق دفاعی عربستان و پاکستان/ توافقی علیه اسراییل یا ایران؟

گروه بین الملل عصر قانون: نسرین محمدیان

امضای توافق دفاعی استراتژیک متقابل( Strategic Mutual Defence) بین عربستان سعودی و پاکستان در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۵ که پس از حمله اسرائیل به قطر در هفته گذشته صورت گرفت، موجی از گمانه‌زنی‌ها را در محافل بین‌المللی ایجاد کرده است. این توافق که هرگونه تجاوز به هر یک از طرفین را به منزله تجاوز به هر دو تلقی می‌کند، در بستر کاهش اعتماد به ضمانت‌های امنیتی ایالات متحده آمریکا و تنش‌های اخیر در خلیج‌فارس به ویژه پس از حمله اسرائیل به قطر، شکل گرفته است. اگرچه جزئیات توافق هنوز مبهم و مفاد آن رسانه‌ای نشده است، اما تحلیلگران آن را گامی در راستای بازآرایی ژئوپلتیک منطقه می‌دانند. در این یادداشت کوتاه سعی بر آن داریم با بررسی دیدگاه‌های تحلیلگران بین‌المللی به ارزیابی پیامدهای این پیمان بر هند و امارات متحده عربی و نقش آن در معادلات منطقه‌ای و جهانی بپردازیم.

تحلیلگران هندی و غربی عمدتا نگران هستند که این توافق، تعادل امنیتی جنوب آسیا را بر هم زند و عربستان را به عنوان حامی بالقوه پاکستان در برابر هند قرار دهد. با این حال برخی دیگر همانند «کریستوفر کلاری» استاد علوم سیاسی آن را نمایشی می‌دانند و نه یک تعهد واقعی. وی معتقد است که عربستان نقش معناداری در درگیری هند – پاکستان نخواهد داشت، بلکه این توافق بیشتر علیه اسرائیل است.

براهما چلانی، کارشناس هندی معتقد است که عربستان و پاکستان به عنوان محور تروریسم موجب افزایش افراط گرایی خواهند شد. از سوی دیگر دیپلمات سابق هندی «کی سی سینگ» بر رویکرد «صبر و مشاهده» تأکید دارد و معتقد است که شاید قطر هم به امارات بپیوندد.وزارت امور خارجه هند‌ نیز بر منافع مشترک تأکید دارد و اعلام کرده که عربستان سعودی باید حساسیت‌های متقابل را در نظر بگیرد.

تحلیلگران شبکه الجزیره نیز معتقدند که پس از حمله اسرائیل به دوحه کشورهای خلیج فارس به سمت اتحادهای دفاعی می‌روند اما دامنه توافق نامشخص است.

موسسه مطالعات سیاسی بین‌المللی (ISPI) نیز اعلام کرده که توافق عربستان – پاکستان بر کریدور هند- خاورمیانه-‌اروپا (IMEC) تأثیر گذار است زیرا عربستان و امارات، هاب مرکزی هستند.

رویترز نیز به نقل از منابع آگاه ناشناس می‌گوید این توافق در وهله اول، به معنای کاهش اعتماد ریاض به واشنگتن است اما در مورد توافق هند – امارات بیشتر بر جنبه ضد ایرانی بودن آن تاکید دارد.

CNN نیز معتقد است این توافق بخشی از روند گسترده‌تر کشورهای عضو GCC برای خودکفایی نظامی و دفاعی است. هند نیز نگران تجارت انرژی خود است. عربستان به دنبال تنوع بخشی به اتحادهای خود و خروج از چتر حمایتی واشنگتن است، امارات هم به تدریج از آمریکا فاصله می‌گیرد.

در مورد جنبه‌های جهانی و هسته‌ای این توافق نیز، تحلیلگران آمریکایی و اسرائیلی آن را «تغییر بازی» می‌بینند که با تمرکز بر خطر هسته‌ای و رقابت واشنگتن-پکن همراه است.

اما جالب‌ترین و دقیق‌ترین تحلیلی که به شرایط فعلی نزدیک‌تر است متعلق به مرکز «بلفر» است که تأکید دارد: «توافق دفاعی عربستان -پاکستان بیشتر سیگنالیک است تا تعهد» یعنی عربستان سعودی با ارسال سیگنال به طور همزمان، بر اسرائیل و ایران تمرکز دارد و هدف اصلی آن، هند نیست. این توافقنامه فراتر از هیاهو و جنجال رسانه‌ای، شامل چتر هسته‌ای پاکستان برای عربستان نخواهد شد و دکترین پاکستان تغییر نخواهد کرد.

تحلیلگران اسرائیلی نیز، ورود پاکستان هسته‌ای به خاورمیانه را هشداری جدی به تل‌آویو می‌دانند که منجر به «تغییر بازی» و گسترش تهدید خواهد شد.

پیامدهای توافق بر هند چیست؟

شبه قاره هند به عنوان یک قدرت منطقه‌ای در جنوب آسیا و شریک اقتصادی کلیدی عربستان ( با تجارت سالانه صد میلیارد دلار) با نگرانی به این توافق می‌نگرد. گرچه توافق مستقیماً هند را هدف قرار نداده، اما تقویت پیوندهای نظامی بین عربستان و پاکستان، رقیب دیرینه هند، پرسش‌ها و نگرانی‌هایی را درباره تعادل استراتژیک در جنوب آسیا ایجاد می‌کند‌. برخی تحلیلگران معتقدند که این پیمان می‌تواند محاسبات امنیتی هند را در صورت بروز درگیری با پاکستان، پیچیده کند‌. مانند تنش‌های مرزی که در ماه مه ۲۰۲۵ به وقوع پیوست. بنابراین احتمال حمایت غیر مستقیم عربستان از پاکستان، چه از طریق منابع مالی و چه با وزن سیاسی، هند را وادار به بازنگری در استراتژی‌های دیپلماتیک خود کرده است. با این حال برخی کارشناسان استدلال می‌کنند که تمرکز اصلی این توافق‌نامه، تهدیدهای منطقه‌ای از جمله وقوع مجدد هرگونه جنگ بین اسرائیل و ایران است و هدف از آن مداخله در مناقشات دهلی نو و اسلام آباد نیست. هند احتمالا با تقویت روابط دفاعی و اقتصادی خود با آمریکا و کشورهای حاشیه خلیج فارس، از جمله امارات به دنبال خنثی سازی هرگونه تأثیر منفی خواهد بود.

امارات متحده عربی نیز به عنوان عضو کلیدی شورای همکاری خلیج فارس و البته رقیب عربستان سعودی در این معادله جایگاه ویژه‌ای دارد. انعقاد پیمان دفاعی بین هند و امارات درست یک روز پس از توافقنامه امنیتی عربستان – پاکستان، نشان دهنده همسویی استراتژیک ابوظبی با دهلی‌نو است. منجمله بندهای توافق که شامل تبادل اطلاعات و تمرین‌های نظامی مشترک است، این گزاره را تقویت می‌کند.

با این حال، امارات به دلیل اولویت‌ها و رویکردهای ضد ایرانی خود ممکن است این توافق را به عنوان بخشی از یک ائتلاف گسترده‌‌تر در خلیج فارس ببیند. تحلیلگران احتمال می‌دهند که امارات اگرچه به طور مستقیم از پیمان‌نامه دفاعی عربستان حمایت نمی‌کند به ویژه اگر منجر به خودکفایی امنیتی در خلیج فارس شود، اما در عین حال ابوظبی نمی‌خواهد روابط رو به رشد خود را با هند، به ویژه در پروژه‌هایی مانند کریدور اقتصادی هند – خاورمیانه- اروپا (IMEC) به خطر بیفتد. این دو گانگی که البته بخشی از آن در راستای رقابت MBS و MBZ، محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و محمد بن زاید حاکم امارات است، ابوظبی را در موقعیت حساسی قرار می‌دهد که باید بین اتحاد عربی و شراکت با هند تعادل برقرار کند.

توافق عربستان و پاکستان نشانه‌ای از تغییر الگوهای امنیتی خاورمیانه است، به ویژه در سایه کاهش نفوذ آمریکا در منطقه غرب آسیا و افزایش رقابت با چین. برخی تحلیلگران احتمال می‌دهند که این پیمان، دسترسی غیر مستقیم عربستان به توان هسته‌ای پاکستان را فراهم می‌کند، هرچند بدون تغییر دکترین هسته‌ای پاکستان که بر هند متمرکز است. البته باید گفت که این موضوع برای اسرائیل و غرب نگران کننده است، زیرا می‌تواند توازن قدرت در منطقه را تغییر دهد. درست است که پاکستان از این توافق سود مالی و سیاسی می‌برد، اما خطر درگیر شدن در مناقشات خلیج‌فارس را نیز به جان می‌خرد. از سوی دیگر برای چین که متحد نزدیک پاکستان است این پیمان می‌تواند اهرمی در برابر نفوذ هند و آمریکا در منطقه باشد، در حالی که برای آمریکا نشانه‌ای از نیاز به «بازسازی اعتماد متحدان عرب خلیج فارس» است.

و در پایان باید گفت که توافق دفاعی عربستان و پاکستان، بیش از آنکه تهدیدی مستقیم علیه هند و یا امارات باشد، بخشی از تلاش ریاض برای کاهش وابستگی به آمریکا و پاسخ به تهدیدات منطقه‌ای است. برای هند این پیمان هشداری است برای تقویت دیپلماسی با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و آمریکا، در حالی که امارات احتمالا سعی خواهد کرد نقش میانجی را ایفا کند تا منافع خود را در هر دو محور حفظ کند. با این حال ابهام در جزئیات توافق از جمله دامنه تعهدات نظامی و هسته‌ای، سبب شده که برخی از تحلیلگران بین‌المللی آن را نمایشی استراتژیک بدانند تا تعهدی عملی!

این توافق، بیشتر بازتاب نگرانی‌های عربستان سعودی، از وقوع هر نوع تنش نظامی مستقیم بین ایران و اسرائیل است تا تهدیدی مستقیم علیه هند، اما محاسبات امنیتی دهلی‌نو را پیچیده می‌کند و ممکن است روابط اقتصادی با عربستان سعودی را تحت الشعاع خود قرار دهد. برخی تحلیلگران مانند برمر، آن را یک «فرصت استراتژیک» برای پاکستان از لحاظ حمایت مالی و عربستان از لحاظ دفاعی می‌بینند. اما در عین حال نیز هشدار می‌دهند که بدون لجستیک قوی، فقط یک ابزار نمایش است. هند بر «حساسیت‌های متقابل» تأکید دارد و روابط با عربستان را «قوی‌تر از همیشه» توصیف می‌کند. در مجموع می‌توان گفت که این پیمان بخشی از روند بزرگتر بازآرایی استراتژیک، به معنای کاهش نفوذ آمریکا، تقویت محور چین – پاکستان و تلاش عربستان برای خودکفایی دفاعی است که البته تحولات آتی، روشنگر عمق این پیمان خواهد بود.