چرا غنی‌سازی؛ ایران در باشگاه ۱۰ کشور تولیدکننده آب سنگین جهان

در برخی از انواع راکتورها، به‌جای آب معمولی از آب سنگین استفاده می‌شود. آب معمولی از یک اتم اکسیژن و دو اتم هیدروژن تشکیل شده است اما آب سنگین در ساختار خود یک اتم اکسیژن و دو اتم دوتریوم دارد. دوتریوم درواقع شکل دیگری از اتم هیدروژن است. ازآن‌جایی که دوتریوم از هیدروژن سنگین‌تر است، به این ترکیب مولکولی، آب سنگین می‌گویند.

متخصصان کشورمان توانسته‌اند این ماده باارزش را تولید کنند و برای کاربردهای مختلف از آن استفاده کنند. جمهوری اسلامی ایران یکی از ۱۰ کشور دنیاست که دارای کارخانه تولید آب سنگین است. در زمان حاضر، سالانه میزان زیادی از این ماده در مجتمع آب سنگین خُنداب در حوالی شهر اراک تولید می‌شود و بخشی از آن به کشورهای مختلف صادر می‌شود.

آب سنگین یا D₂O، نوعی مولکول آب است که به‌جای اتم‌های هیدروژن معمولی (¹H)، از ایزوتوپ سنگین‌تر دوتریوم (²H یا D) تشکیل شده است. دوتریوم تقریباً دو برابر سنگین‌تر از هیدروژن سبک است و این موجب می‌شود آب حاصل دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی مثل کندسازی مناسب نوترون‌ها باشد؛ قابلیت حیاتی برای راکتورهایی که از سوخت طبیعی استفاده می‌کنند، در نتیجه، D₂O در صنایع هسته‌ای، تولید ایزوتوپ‌های پزشکی و تحقیقات علمی کاربرد گسترده‌ای دارد.

مجتمع آب سنگین خنداب (IR-40) در فاصله ۵۵کیلومتری شمال‌غرب اراک به‌روی زمینی به‌وسعت ۲۰ هکتار ساخته شده و توسط متخصصان داخلی طراحی و نصب شده است. پروژه با مطالعات آزمایشگاهی از سال ۱۳۶۳ آغاز شد، ساخت صنعتی آن از ۱۳۷۷ شروع شد و بهره‌برداری رسمی در سال ۱۳۸۵ انجام گرفت. انتخاب این مکان به‌دلیل دسترسی به منابع اولیه، ثبات زمین‌لرزه‌ای و استراتژیک بودن آن صورت گرفت.

آب سنگین خنداب اکنون به‌عنوان دومین ماده استراتژیک هسته‌ای بعد از اورانیوم شناخته می‌شود و ارزش آن به‌ازای هر کیلوگرم حدود ۱۰۰۰ دلار تخمین زده شده است. ایران پس از برجام، ۳۲ تن به آمریکا و ۳۸ تن به روسیه صادر کرده و مذاکرات با خریداران دیگر در آسیا و اروپا را در دستور کار قرار داده است. بازار صادرات ایران استقبال مثبتی نسبت به کیفیت و دوام تجهیزات داشته است.

لازم به ذکر است که رژیم صهیونیستی در ۲۹ خرداد ۱۴۰۴ یک حمله تجاوزکارانه به محوطه مجتمع IR‑۴۰ انجام داد اما بلافاصله اعلام شد که در این حمله هیچ‌گونه تلفات یا نشت رادیواکتیو صورت نگرفته و سایت پیشاپیش خالی شده است.

با تولید پایدار حدود ۲۰ تن آب سنگین و صادرات موفق آن، ایران همچنان میان ۱۰ کشور برتر در حوزه تولید و عرضه آب سنگین باقی مانده است. این جایگاه برخاسته از ترکیبی از ظرفیت بالا، کیفیت ممتاز و بازار قوی بین‌المللی است.

توسعه و افزایش راندمان در این مجتمع به‌وضوح نشانگر خودکفایی فناوری ایران است. سرعت رشد پروژه بازطراحی IR‑۴۰، تولید محصولات پزشکی و درجه بالای صادرات، زمینه‌های رشد اقتصادی و فنی جدیدی را فراهم کرده است.

ایران با تولید حجم زیادی از آب سنگین با خلوص بالا و صادرات موفق، جایگاه ثابتی میان بازیگران اصلی جهانی دارد. مجتمع خنداب نیز نمونه موفق بومی‌سازی فناوری پیچیده و قدرت درآمدزایی از محصولات استراتژیک است.