چه کسی هسته اصلی ارتش جولانی را شکل می‌دهد؟

«احمد الشرع» رهبر هیئت تحریرالشام که معمولا با لقب جنگی خود موسوم به «ابومحمد الجولانی» شناخته می‌شود، از چشم‌انداز سوریه پس از اسد پرده‌برداری کرده است. در پی روی کار آمدن این گروه با فروپاشی نظام بشار اسد، جولانی متعهد شده است که جناح‌های مسلح موجود را منحل کرده و این افراد را در یک ارتش ملی تازه تشکیل شده تحت نظارت یک وزارت دفاع متحد ادغام کند.

او تأکید کرد که این تجدید ساختار، اقتدار نظامی را متمرکز می‌کند، حاکمیت قانون را اجرا می‌کند و تضمین می‌کند که تسلیحات صرفا در دست دولت باقی بماند.

جولانی این گذار را به عنوان تغییری از طرز فکر «اپوزیسیون» به «حکومت» بیان و تصریح کرد: «ما باید ذهنیت دولت را اتخاذ کنیم، نه ذهنیت اپوزیسیون.» او همچنین متعهد شده است که بقایای دستگاه امنیتی نظام قبلی را از بین ببرد و این نشان‌دهنده یک گسست قاطع با گذشته اقتدارگرایانه سوریه و تعهد به بازسازی نهادهای آن است.

«احمد شراوی» تحلیلگر بنیاد «دفاع از دموکراسی‌ها» با این مقدمه می‌نویسد که اکنون سؤال مهم این است که چه کسی هسته اصلی این ارتش ملی جدید را تشکیل خواهد داد؟

در طول ۱۳ سال جنگ داخلی سوریه، صدها جناح شبه‌نظامی ظهور کردند که هر کدام مخالف بشار اسد بودند، اما در ایدئولوژی، چشم‌انداز آینده سوریه، وفاداری‌های خارجی و ترکیب قومی و مذهبی به شدت با یکدیگر تفاوت داشتند. با وجود این تفاوت‌ها، هدف مشترک این جناح‌ها برکناری نظام اسد بود، البته از طریق روش‌ها و استراتژی‌های مختلف.

در مراحل اولیه درگیری، «جنبش افسران آزاد» در سال ۲۰۱۱ شکل گرفت که توسط سربازان فراری از ارتش اسد تأسیس شد. این جنبش بعدا در «ارتش آزاد سوریه» (FSA)، ائتلافی از گروه‌های رادیکال سکولار و اسلام‌گرا ادغام شد. در کنار ارتش آزاد، جناح‌های افراطی ایدئولوژیک‌تر از جمله «جبهه النصره» (یکی از شاخه‌های القاعده) و «احرار الشام» یک جناح اسلام‌گرا با نفوذ قابل توجهی، برجسته شدند.

«نیروهای سوریه دموکراتیک» (قسد) هم با تشکیل یک اتحاد چند قومیتی و مذهبی به شهرت رسیدند. این گروه تحت سلطه گروه‌های کُردی مانند «یگان‌های مدافع خلق» (ی‌پ‌گ) و یگان‌های مدافع زنان (ی‌پ‌ژ)، وابسته به «حزب اتحاد دموکراتیک کُرد» (پ‌ی‌د)، شاخه سوری «حزب کارگران کردستان» (پ‌ک‌ک) است.

با تداوم جنگ، جناح‌های دیگری ظاهر شدند که اغلب از گروه‌های قبلی منشعب ‌شده یا با آنها همسو می‌شدند. این‌ها شامل «تیپ‌های ترکمن سوریه» نماینده اقلیت ترکمن سوریه بود و «ارتش آزاد سوریه» تحت حمایت ترکیه، ائتلافی از مبارزان عرب و ترکمن که از سال ۲۰۱۷ توسط ترکیه حمایت می‌شود و بعدا به‌عنوان «ارتش ملی سوریه» سازماندهی مجدد شد.

در جنوب سوریه، «ارتش آزاد سوریه» تحت حمایت ایالات متحده ظهور کرد که عمدتا در منطقه «التنف» فعالیت می‌کرد و به‌عنوان نیروی مخالف دوفاکتو در آن منطقه فعالیت می‌کرد.

آخرین حمله مخالفان مسلح که با تسلط سراسری و فروپاشی حکومت بشار اسد به اوج خود رسید، ظهور «اتاق عملیات جنوب» را نشان داد. این ائتلاف گروه‌های مسلحی را گرد هم می‌آورد که از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ فعال بوده‌اند. بسیاری از آنها قبلا در روند آشتی با میانجیگری روسیه در سال ۲۰۱۸ شرکت کرده بودند.

از جمله مؤلفه‌های اصلی آن، «تیپ ۸» که قبلا به‌عنوان «جوانان نیروهای سنت» شناخته می‌شد و «کمیته مرکزی» هستند، که هر دو آنها در طول درگیری، بارها بیعت‌های خود را تغییر داده‌اند.

وظیفه متحد کردن این گروه‌های نامتجانس در یک ارتش ملی منسجم و حرفه‌ای، با موانع بزرگی روبرو است. فراتر از آشتی دادن و حل‌وفصل اختلافات ایدئولوژیک، قومی و سیاسی، این امر مستلزم از بین بردن وفاداری عمیق به حامیان خارجی و حل و فصل نارضایتی‌های محلی است.

هر ارتش متحد همچنین باید با میراث مدل‌های حاکمیتی رقابتی که توسط جناح‌های مختلف در سرزمین‌های مربوطه ایجاد شده‌اند، که هر یک ساختار اداری و سلسله مراتب نظامی خاص خود را دارند، مقابله کند. بدون پرداختن به این شکاف‌های اساسی و تقویت چشم‌اندازی مشترک برای آینده سوریه، تلاش‌ها برای ایجاد یک نیروی متحد در معرض خطر تداوم چندپارگی است که این درگیری را تعریف کرده است.

چالش مهم دیگر، در حضور قابل‌توجه جنگجویان خارجی غیر سوری در صفوف هیئت تحریرالشام نهفته است. برای رسیدگی به سرنوشت این افراد نیاز به یک سیاست قاطع است، زیرا مردم سوریه به طور فزاینده‌ای نسبت به خارجی‌ها بی‌تحمل شده‌اند.

در حالی که هیئت تحریرالشام بعید است استراتژی بشار اسد برای استفاده از نیروهای خارجی برای حفظ اقتدار خود را تکرار کند، حضور چنین گروه‌هایی در صفوف آن نگرانی‌های جدی در مورد نقش آینده آنها در دوران پس از اسد ایجاد می‌کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که جولانی آماده اعطای تابعیت سوری به نیروهای خارجی است که بیش از پنج سال در این کشور اقامت داشته‌اند و این موضوع را پیچیده‌تر می‌کند.

یک سوال مهم بی پاسخ مانده است؛ آیا جولانی صدها هزار سرباز حکومت اسد را در ارتش ملی مورد نظر خود خواهد گنجاند یا اینکه این افراد از شرکت در آن منع خواهند شد؟

برای چندین دهه، خدمت سربازی در سوریه اجباری بود و «ارتش عربی سوریه» به شدت توسط سربازان وظیفه حمایت می‌شد. ارتش عربی سوریه توسط «نیروهای دفاع ملی» که گروهی متشکل از علوی‌ها، شیعیان، مسیحیان و دروزی‌هاست، در سال ۲۰۱۲ ایجاد و تقویت شد. نیروهای دفاع ملی به‌عنوان ستون فقرات پیاده‌نظام ارتش سوریه خدمت کرد، اما در درجه اول به نظام اسد وفادار بود تا هر هدف ملی.

از ۱۵ دسامبر، هیئت تحریرالشام روند خلع سلاح سربازان و اعضای سابق ارتش عربی سوریه (نیروهای مسلح سوریه) را آغاز کرده است و به آنها از بابت خدمت در زمان اسد، عفو می‌دهد. با این حال، گزارش‌های اولیه حاکی از آن است که این خلع سلاح سربازان وظیفه ارتش سوریه را هدف قرار می‌دهد؛ افرادی که تحت تهدید به زندان مجبور به خدمت شدند. این سربازان وظیفه، که به‌عنوان شرکت کنندگان ناخواسته در جنگ اسد تلقی می‌شدند، به طور بالقوه می‌توانند در یک چارچوب نظامی یکپارچه ادغام شوند که با اعلامیه‌های قبلی جولانی در مورد مصالحه همسو باشد.

چالش بزرگ‌تر راجع به افسران بلندپایه ارتش سوریه و نیروهای دفاع ملی است که بعید به نظر می‌رسد به دلیل تفاوت‌های ایدئولوژیکی و فرقه‌ای به نیروهای تحریرالشام بپیوندند. جهت‌گیری اسلامی هیئت تحریرالشام، تحت سلطه جناح‌های سنی، شکاف را بیشتر می‌کند، زیرا این افسران و نیروهای مذکور عمدتا از جوامع اقلیت وفادار تاریخی به نظام اسد هستند.

در حالی که جولانی بر تمایل خود برای آشتی با کسانی که سلاح‌های خود را تسلیم می‌کنند تأکید کرده است، او همچنین موضع قاطع خود را مبنی بر «مشارکت اعضای ارتش سوریه در جنایات علیه مردم» سوریه حفظ کرده است.

برای سیاستگذاران ایالات متحده، باید به مرحله بعدی روند انتقالی سوریه، به‌ویژه در مورد ادغام یک ارتش متحد، توجه دقیق شود.

«احمد شراوی» تحلیلگر بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها معتقد است: «در حالی که هیئت تحریرالشام همچنان به‌عنوان یک سازمان «تروریستی» خارجی شناخته می‌شود و علی‌رغم گزارش‌هایی که حاکی از آن است که ایالات متحده ممکن است تحت شرایط خاص آن را از فهرست مذکور خارج کند، بسیار مهم است که در مورد سایر گروه‌های «تروریستی» فعال در سوریه که ممکن است در ارتش جدید گنجانده شوند، هوشیار باشیم. علاوه بر این، تحلیلگران باید به گروه‌هایی که در حال حاضر در فهرست تحریم‌های آمریکا نیستند، اما به دلیل وفاداری خارجی‌شان تهدید هستند، مانند گروه‌هایی که با روسیه مرتبط هستند، توجه کنند.»

یکی از نگرانی‌های اخیر، نشستی است که جولانی با نمایندگان ارتش ملی سوریه تحت حمایت ترکیه در ۱۶ دسامبر برگزار کرد که شامل «محمدحسین الجاسم» معروف به «ابوامشه» هم بود. ابوامشه در سال ۲۰۲۲ توسط وزارت خزانه داری آمریکا به دلیل دخالت مستقیمش در نقض حقوق بشر، از جمله آواره کردن اجباری ساکنان کُرد از عفرین، تصرف اموال آنها و دست داشتن در آدم‌ربایی و اخاذی از غیرنظامیان محلی تحریم شد.