کمبودهای دارویی را می‌توان یکی از مهم‌ترین چالش‌های نظام سلامت هر کشوری تلقی کرد که ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. اما نکته‌ای که نباید نسبت به آن بی توجه بود، دلایل بروز کمبود دارو است که عوامل مختلفی را شامل می‌شود. در این بین، تجویز بی رویه دارو در نسخه بیماران، یکی از همین عوامل است که می‌بایست مورد کنکاش قرار بگیرد.

بنا بر آمارهای رسمی وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو، میانگین تجویز دارو در هر نسخه، در جهان کمتر از ۱.۷ قلم است، اما این میزان در نسخه ایرانی‌ها، ۴.۳ قلم دارو است؛ که نشان می‌دهد اوضاع خوبی در تجویز و مصرف دارو نداریم.

آمارها چه می‌گویند

در نیمه نخست سال ۱۴۰۴، بیش از ۲۸ میلیارد عدد دارو به ارزش ۱۵۶ هزار میلیارد تومان در کشور توزیع شده است؛ آماری که نشان می‌دهد ایرانی‌ها به طور میانگین ماهانه ۴.۶ میلیارد عدد دارو مصرف می‌کنند و تهران با اختلاف، بزرگ‌ترین مصرف کننده دارو در کشور است.

نازیلا یوسفی، مدیرکل نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو گفت: تجویز غیرمنطقی دارو، مصرف غیرضروری و تقاضای القایی از سوی برخی ذی‌نفعان از عوامل اصلی کمبود دارو و نارضایتی عمومی در کشور است.

وی افزود: در سال‌های اخیر علاوه بر محدودیت‌های عرضه، مشکلات ناشی از الگوی نامناسب مصرف دارو نیز بر دسترسی بیماران تأثیر گذاشته است.

به گفته وی، تجویز دارو خارج از راهنمای بالینی بومی، فروش بدون نسخه داروهای نسخه‌ای، عرضه داروهای بیمارستانی در داروخانه‌های شهری و ایجاد تقاضای القایی از سوی تولیدکنندگان، واردکنندگان یا ارائه دهندگان خدمات سلامت، موجب افزایش نا به جای تقاضا و بروز کمبود دارو شده است.

یوسفی تأکید کرد: پزشکان باید با پایبندی به راهنماهای بالینی بومی و اجتناب از تجویز داروهای غیرضروری به بهبود شرایط کمک کنند. همچنین داروسازان با خودداری از فروش داروی نسخه‌ای بدون نسخه و راهنمایی بیماران می‌توانند نقش مهمی در مدیریت مصرف ایفا کنند.

وی با اشاره به نقش بیمه‌ها در حمایت از تجویز منطقی دارو گفت: نظارت بر الگوهای نسخه‌نویسی و تعرفه‌گذاری صحیح، موجب افزایش انگیزه برای رعایت پروتکل‌های درمانی خواهد شد.

به گفته مدیرکل نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو، سازمان نظام پزشکی نیز باید بر تخلفات نسخه نویسی و تبلیغات دارویی نظارت کند.

بر اساس داده‌های رسمی، از مجموع ۱۵۶ هزار میلیارد تومان ارزش ریالی بازار دارویی در نیمه نخست ۱۴۰۴، میزان ۸۱.۷۵ درصد (حدود ۱۲۷ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان) مربوط به داروهای تولید داخل و تنها ۱۸.۲۵ درصد (نزدیک به ۲۸ هزار و ۴۸۰ میلیارد تومان) مربوط به داروهای وارداتی بوده است.

این نسبت نشان می‌دهد که سیاست‌های تقویت تولید ملی در حوزه دارو، همچنان اثرگذار است و بخش اعظم نیاز دارویی کشور از داخل تأمین می‌شود؛ با این حال، سهم نسبتاً بالای واردات از نظر ارزش ریالی، گواه آن است که اقلام وارداتی عمدتاً داروهای با فناوری بالا یا گران‌قیمت هستند.

وضعیت داروهای بدون نسخه (OTC)

وضعیت داروهای بدون نسخه یا همان OTC در کشورمان، تقریباً شبیه داروهایی است که می‌بایست با نسخه تهیه شوند. زیرا، برای داروهای OTC هم قواعدی تعریف شده که متأسفانه خیلی جدی گرفته نمی‌شود و در نتیجه شاهد نگاه سلیقه‌ای داروخانه در عرضه داروهای OTC هستیم. این در حالی است که داروهای بدون نسخه هم می‌توانند برای مصرف کننده آن دارو خطرناک باشد.

مدیرکل نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو گفت: افزایش مصرف داروهای OTC در کشور تحت‌تأثیر عوامل متعددی از جمله هزینه و زمان مراجعه به پزشک، توصیه‌های نادرست اطرافیان و همچنین تبلیغات غیرعلمی در فضای مجازی است. به‌ویژه صفحاتی که با اهداف مالی فعالیت می‌کنند، با ارائه اطلاعات غلط سلامت عمومی را تهدید می‌کنند.

وی افزود: گرایش به مصرف خودسرانه دارو، گاهی ناشی از باورهای اشتباه فرهنگی یا تقلید از آنچه در شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌شود، است. این در حالی است که حتی داروهای OTC نیز می‌توانند عوارض جانبی ایجاد کرده یا با سایر داروها تداخل داشته باشند.

یوسفی با اشاره به حضور مسئول فنی در همه داروخانه‌های کشور گفت: داروسازان در داروخانه‌ها می‌توانند افراد را در انتخاب صحیح داروهای OTC یاری کنند.

پای داروهای قاچاق به داروخانه‌ها باز شد

بخشی از داروها از مسیرهای غیرقانونی وارد کشور می‌شوند و برخی نیز در مراکز توزیع دارو به صورت غیرمجاز عرضه می‌شوند.

داروهای قاچاق کیفیت و اصالت مشخصی ندارند و استفاده از آن‌ها خطرات جدی برای بیماران ایجاد می‌کند.

در ماه‌های اخیر حجم قابل توجهی از دارو و کالاهای سلامت‌محور غیرمجاز کشف و ضبط شده که این امر نشان‌دهنده افزایش اقدامات نظارتی و همکاری جدی دستگاه‌های مرتبط در مقابله با ورود غیرقانونی دارو است.

سازمان غذا و دارو با همکاری سایر نهادهای ذی‌ربط، ورود و توزیع غیرقانونی دارو را رصد و از زنجیره تأمین سالم داروهای حیاتی محافظت می‌کند هرچند گزارش‌های مربوط به توزیع غیرمجاز دارو در سامانه‌های نظارتی ثبت و به سرعت پیگیری می‌شود تا دسترسی بیماران به داروهای ایمن و دارای اصالت تضمین شود.

بازگشت تحریم‌ها با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بار دیگر فضای اقتصادی و سیاسی کشور را تحت‌الشعاع قرار داده و نگرانی‌ها درباره تبعات آن در بخش‌های مختلف از جمله حوزه دارو و درمان را افزایش داده است.

حوزه سلامت و به‌ویژه دارو از جمله بخش‌هایی است که هرگونه محدودیت در واردات مواد اولیه و موانع بانکی و مالی می‌تواند خود را در زندگی روزمره بیماران و نیازهای حیاتی آن‌ها نشان دهد. کارشناسان می‌گویند دارو، اگرچه طبق قوانین بین‌المللی نباید مشمول تحریم شود، اما واقعیت این است که فشارهای سیاسی و محدودیت‌های مالی، روند تأمین، واردات و حتی توزیع دارو در کشور را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌کند.

از سوی دیگر، صنعت داروسازی کشور در چند سال اخیر، به دلیل تغییر نرخ ارز ترجیحی، با مشکلاتی مواجه شده که بسیاری از فعالان این صنعت را نسبت به آینده آن نگران می‌سازد.

با این حال، نگاه برخی مسئولان بر این باور استوار است که تحریم‌ها و مشکلات موجود، اگرچه آثار واقعی و ملموسی دارند، اما نمی‌توانند به‌طور کامل صنعت داروسازی ایران را متوقف کنند.