هشدار نسبت به پایین آمدن سن اعتیاد/ « نه گفتن» را به نوجوانان بیاموزیم

عباس گل

روانشناس کودک و نوجوان

گل، ماشروم، کانابیس و ده‌ها ماده دیگر با اسامی خوش آب و رنگ در دل نوجوانان جا خوش می‌کنند و متاسفانه اوضاع طوری شده که آشنایی با این مواد، ژست داشتن دانش بیشتر و باکلاس تر بودن و حتی روشنفکری را به نوجوانان القا می‌کند، آهنگ‌های رپ نیز که طرفداران زیادی بین نوجوانان دارد پر است از اصطلاحات دنیای اعتیاد، پر از علف و الکل! از سوی دیگر سال‌هاست که دستگاه‌های مختلف برای درمان معتادان برنامه‌های متعدد اجرا می‌کنند از مرکز و کمپ ترک اعتیاد گرفته تا کلینیک‌های تخصصی، در حالیکه پرداختن به راه‌های پیشگیری به محاق فراموشی سپرده شده است.

در حقیقت جامعه ما بیشتر به خاموش کردن شعله‌های اعتیاد مشغول است تا بستن منبع آتش آن، اعتیاد همچنان قربانی می‌گیرد و سن مصرف پایین‌تر می‌رود.

اقدامات پیشگیرانه از اعتیاد، فرآیندی است که تلاش می‌کند از رو آوردن به مصرف مواد مخدر و محرک جلوگیری شود که این تلاش‌های پیشگیرانه ممکن است یا بر فرد یا بر محیط اطراف او متمرکز باشد، به عبارت دیگر اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از به دام افتادن در تله اعتیاد انجام می‌شود.

آمارها درباره سن آغاز اعتیاد چه می‌گویند؟

سنین مختلفی برای آغاز اعتیاد از سوی خبرگزاری‌ها و سایت‌های مختلف بیان شده است از ۲۴ سال و حتی از ۱۰ سال! آماری که متاسفانه هیچکدام مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند اما مساله این است که اعتیاد در هر سنی خانمانسوز است و باید جلوی آن گرفته شود.

طی سالیان اخیر گزارش رسمی و معتبری مبنی بر کاهش سن اعتیاد منتشر نشده است؛ با این حال، با توجه به برخی عوامل محیطی از جمله گسترش شبکه‌های اجتماعی و دسترسی به سایت ها و صفحات مجازی با تبلیغات دروغین مصرف مواد و تغییر الگوهای مصرف و دسترسی آسان‌تر به مواد، احتمال کاهش سن شروع مصرف در برخی گروه‌ها دور از واقعیت نیست.

مهم‌ترین دلایل گرایش زودهنگام به مصرف مواد چیست؟

مطالعات درباره آگاهی نوجوانان از خطرات مواد مخدر نشان می‌دهد که سطح آگاهی عمومی افزایش یافته اما هنوز درک خطر و مهارت «نه گفتن» در بسیاری از نوجوانان کافی نیست؛ به همین دلیل بهزیستی بر آموزش مهارت‌های زندگی، تصمیم‌گیری و مقابله با فشار همسالان تاکید دارد.

در حال حاضر مواد دخانی و سیگارهای الکترونیکی و در مراحل بعد، گل (ماری‌جوانا) از جمله مواد پرخطر و پرمصرف در میان نوجوانان محسوب می‌شوند که دروازه ورود به سایر مواد اعتیادآور است.

توصیه می‌شود آموزش‌های پیشگیری از اعتیاد از سنین دبستان (۱۰ تا ۱۲ سالگی) آغاز شود، زیرا در این سن، شکل‌گیری نگرش‌ها و رفتارهای پرخطر قابل پیشگیری‌تر است، مؤثرترین شیوه‌های آموزش، آموزش‌های مهارت‌محور و تعاملی است، نه صرفا هشداردهنده؛ مانند آموزش مهارت‌های ارتباطی، تاب‌آوری، مدیریت هیجان و نه گفتن به پیشنهاد مصرف.

اهم برنامه‌های پیشگیرانه بهزیستی برای نوجوانان چیست؟

بی‌توجهی به اقدامات پیشگیرانه از اعتیاد در ایران حاصل ترکیبی از عوامل ساختاری، فرهنگی و اقتصادی طی سال‌های گذشته بوده، سال‌هایی که سیاست‌ها بیشتر بر درمان معتادان معطوف بوده است چون نتایج آن سریع‌تر دیده می‌شود در حالیکه پیشگیری، کاری بلندمدت است و نتایج آن قابل اندازه‌گیری نیست.

ضعف آموزش و آگاهی رسانی عمومی، کم‌توجهی به نیازهای جدید نوجوانان با توجه به دنیای دیجیتال، ضعف آموزش و اطلاع رسانی، مشکلات اجتماعی و اقتصادی، عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مسئول در این زمینه و از همه مهمتر کمبود بودجه و منابع، اقدامات پیشگیرانه را هر بار به بن بست رسانده است، موضوع مهم دیگر درباره پیشگیری از اعتیاد، برنامه‌هایی است که باید برای کودکان و نوجوانان در این حوزه اجرا شود.

متولی اصلی آموزش و پیشگیری در محیط‌های آموزشی، وزارت آموزش و پرورش است. با این حال، سازمان بهزیستی کشور نیز در چارچوب مأموریت‌های خود و در قالب طرح‌ها و برنامه‌های مکمل، به‌ویژه برای گروه‌های در معرض خطر، اقدامات متعددی را اجرا می‌کند.

یکی از برنامه‌های بهزیستی در این حوزه، طرح « پازک» ( پیشگیری از اعتیاد در زنان و کودکان در معرض خطر) است که هدف آن افزایش آگاهی، مهارت‌های زندگی و تاب‌آوری اجتماعی در کودکان، نوجوانان و خانواده‌های آسیب‌پذیر است، این برنامه در مناطق دارای آسیب‌های اجتماعی و محلات هدف خدمات اجتماعی اجرا می‌شود.

برنامه‌های پیشگیرانه بهزیستی عمدتا در مناطق آسیب‌پذیر شهری و حاشیه‌نشین و استان‌هایی با نرخ بالاتر آسیب‌های اجتماعی اجرا می‌شود؛ البته هدف بهزیستی گسترش این برنامه‌ها در تمامی استان‌ها با همکاری دستگاه‌های همکار است، همچنین بهزیستی، شبکه گسترده‌ای از مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی را در سراسر کشور راه‌اندازی کرده که خدمات تخصصی در زمینه‌های مختلف از جمله پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر نوجوانان ارائه می‌دهند.

برای مقابله با کاهش سن اعتیاد چه باید کرد؟

مقابله با کاهش سن اعتیاد نیازمند رویکردی چندوجهی است و صرفا با اقدامات درمانی یا برخوردهای انتظامی قابل کنترل نیست، پیشنهاد این است که اصلاح سیاست‌ها در چند محور می‌تواند مؤثر باشد.

تقویت آموزش مهارت‌های زندگی و خودمراقبتی از سنین دبستان در نظام آموزشی، افزایش نقش خانواده‌ها از طریق برنامه‌های آگاهی‌بخش و توانمندسازی والدین در زمینه ارتباط مؤثر با فرزندان، گسترش خدمات اجتماعی و روان‌شناختی در مدارس و محلات به منظور شناسایی زودهنگام رفتارهای پرخطر، محدودسازی دسترسی به مواد دخانی و روان‌گردان‌ها در محیط‌های نوجوان‌پسند و فضای مجازی و تقویت فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی برای پرکردن اوقات فراغت نوجوانان را از جمله این محورها است.

به طور کلی، پیشگیری مؤثر زمانی اتفاق می‌افتد که سیاست‌های آموزشی، اجتماعی و فرهنگی به صورت هماهنگ و مستمر اجرا شوند.

برخوردهای انتظامی در کنترل شبکه‌های توزیع و دسترسی به مواد ضروری است، اما در حوزه پیشگیری از گرایش نوجوانان به اعتیاد، بدون شک آموزش‌های فرهنگی و مهارت‌محور اثربخش‌تر و پایدارتر هستند، تجربه جهانی و ملی نشان داده است که آگاهی‌بخشی، آموزش مهارت‌های زندگی، ایجاد حس تعلق اجتماعی و امید به آینده در نوجوانان، نقش مؤثرتری در کاهش گرایش به مصرف مواد دارد.

ضرورت فوری برای سرمایه‌گذاری روی پیشگیری از اعتیاد

به اعتقاد کارشناسان، پیشگیری از اعتیاد بر چندپایه اصلی استوار شده؛ اقداماتی مانند آموزش و اطلاع رسانی، تحکیم بنیان خانواده، ایجاد محیط‌های اجتماعی سالم، کاهش عوامل خطر اجتماعی مانند مقابله با فقر و بیکاری و اجرای سیاست‌هایی مانند کنترل دسترسی به مواد و حتی سیگار؛ اما بی‌توجهی به اقدامات پیشگیرانه موجب افزایش شمار معتادان، کاهش اثربخشی درمان، گسترش آسیب‌های اجتماعی، هزینه‌های اقتصادی بیشتر برای درمان و فرآیندهای قضایی و مبارزه با مواد، ناامنی روانی و اجتماعی و در نهایت پایین آمدن سن اعتیاد می‌شود.

پایین آمدن سن اعتیاد نیز به زعم کارشناسان، تاثیراتی مانند افت تحصیلی، تغییرات خلقی و عملکردی، ابتلا به بیماری، اختلال سلامت روان، ارتکاب ناهنجاری‌های اجتماعی، افزایش احساسات جنسی و ضررهای مالی ناشی از خرج کردن برای تامین مواد دارد.

کارشناسان هشدار می‌دهند که بی‌توجهی به موضوع پیشگیری، به معنای پایین آمدن سن اعتیاد و افزایش نسل نوجوانی است که گرفتار چرخه اعتیاد می‌شوند؛ چرخه‌ای که به سادگی شکسته نخواهد شد، از همین رو، اصلاح سیاستگذاری‌ها مانند آموزش مهارت‌های زندگی به نوجوانان، افزایش آگاهی و تقویت برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی برای پر کردن اوقات فراغت جوانان از مهم‌ترین ضرورت‌های امروز به شمار می‌رود.

بی تردید سرمایه‌گذاری بر پیشگیری نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی فوری است؛ ضرورتی که می‌تواند از ورود نسلی تازه‌ به دالان تاریک اعتیاد جلوگیری کند.