ارتقای اقتدار ملی با تقویت دیپلماسی علمی/ پیوند علم و سیاست پررنگ‌تر شده است

به گزارش گروه اجتماعی عصر قانون: حسن ابوالقاسمی، رئیس دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله در پانزدهمین جشنواره تحقیقات و فناوری باقرالعلوم اظهار کرد: بر اساس ارزیابی‌های ثبت‌شده کشور ما در سال‌های اخیر از نظر سرعت رشد تولیدات علمی در جایگاه نخست قرار گرفته است. این دستاورد، هرچند مایه افتخار است، اما همواره این پرسش مطرح بوده که آیا این تولیدات به خلق ثروت نیز منجر شده‌اند یا خیر. بخشی از این فعالیت‌ها به‌طور مستقیم به تولید ثروت انجامیده و موجب شکل‌گیری و رشد شرکت‌های بزرگ فناوری شده است؛ شرکت‌هایی که در ابتدا فاقد زیرساخت بودند و با حمایت‌های هدفمند به جایگاه‌های مهم فناورانه رسیدند.

وی متذکر شد: در حوزه بیوتکنولوژی، کشور نسبت به بسیاری از کشورها مزیت رقابتی قابل‌توجهی داشته است. وفور نیروی جوان متخصص در مقاطعی، زمینه‌ساز توسعه سریع و پایدار شد و این ظرفیت انسانی به ایجاد قدرت در بخش‌هایی مانند صنایع دفاعی و امنیت ملی انجامید. نتیجه این روند، تقویت استقلال کشور و کاهش وابستگی به دیگران بوده است.

ابوالقاسمی تشریح کرد: در حوزه سلامت نیز بخش مهمی از داروها و تجهیزات پزشکی موردنیاز تأمین شد. دانشگاه‌های مأموریت‌محور با اولویت پاسخ به نیازهای ملی، به‌ویژه در تأمین نیروی انسانی و پشتیبانی از نظام سلامت، نقش فعالی ایفا کردند. در دوران همه‌گیری کرونا، با وجود ماهیت نظامی برخی مراکز درمانی، بیش از ۵۰ درصد ظرفیت بیمارستانی در اختیار مردم قرار گرفت و فعالیت‌های تحقیقاتی به‌صورت کامل ادامه یافت.

وی ادامه داد: یکی از دستاوردهای شاخص این دوره، تولید واکسن نورا بود؛ واکسنی که به‌عنوان یکی از بهترین واکسن‌های تولیدشده در کشور معرفی شد. این پروژه نه‌تنها به ارتقای سلامت عمومی کمک کرد، بلکه یک مجموعه فناورانه در آستانه ورشکستگی را نجات داد. منابع مالی حاصل از تولید واکسن، هزینه‌های تحقیقات صنعتی، تأمین ارز و تجهیز آزمایشگاه‌ها را پوشش داد و نشان داد تبدیل دانش به ثروت در عمل امکان‌پذیر است. این تجربه ثابت کرد اگر تحقیقات کاربردی در اولویت دانشگاه‌ها قرار گیرد، نتایج اقتصادی و فناورانه قابل‌اتکا به دنبال خواهد داشت.

ابوالقاسمی تصریح کرد: در سطح ملی، پیوند علم با تحولات سیاسی و بین‌المللی پررنگ‌تر شده است. محدودسازی انتشار مقالات، بازپس‌گیری (ریترکت) آثار علمی و استفاده از ابزارهای علمی به‌عنوان اهرم قدرت، نشان می‌دهد دیپلماسی علمی به یکی از عرصه‌های اصلی رقابت جهانی تبدیل شده است. در این میان، هوش مصنوعی به‌عنوان فناوری آینده، اهمیتی راهبردی دارد و غفلت از آن می‌تواند به محدودیت‌ها و تحریم‌های فناورانه منجر شود.

وی افزود: در حوزه مسئولیت‌های انسانی و علمی، رسیدگی به پیامدهای بحران‌های انسانی نیز مورد توجه قرار گرفته است. در جریان درمان مجروحان، آسیب‌دیدگان جنگی شامل زنان، کودکان و بیماران مورد توجه قرار گرفتند و در مراکز درمانی خدمات دریافت کردند. گام بعدی، مستندسازی و انتشار علمی این اقدامات است تا روایت‌های نادرست پاسخ داده شود و دستاوردهای واقعی در مجامع علمی ثبت شود.

ابوالقاسمی اظهار کرد: رونمایی از اطلس‌های تخصصی و پاسخ علمی به مقالات جهت‌دار، بخشی از این رویکرد فعال است. تجربه مقابله با انتشار مطالب نادرست درباره مدیریت کرونا و جلوگیری از چاپ آن‌ها، نشان داد حضور مسئولانه جامعه علمی می‌تواند از تحریف واقعیت‌ها جلوگیری کند.

وی خاطرنشان کرد: در مجموع، مسیر طی‌شده نشان می‌دهد با تمرکز بر تحقیقات کاربردی، توسعه فناوری‌های راهبردی و تقویت دیپلماسی علمی، می‌توان همزمان به تولید علم، خلق ثروت و ارتقای اقتدار ملی دست یافت.

در ادامه این مراسم، شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های مهم دانشگاه‌های نظامی در کشورهای پیشرفته جهان، هدفمند بودن آن‌ها از ابتدای تأسیس است. این دانشگاه‌ها با مأموریت مشخص ایجاد می‌شوند و از همان ابتدا می‌دانند برای چه هدفی شکل گرفته‌اند؛ به همین دلیل ماهیتی کاملاً متفاوت با دانشگاه‌های غیرنظامی دارند.

وی ادامه داد: بسیاری از دانشگاه‌های نظامی مطرح، اگرچه معمولاً در رتبه‌بندی‌های عمومی جهانی دیده نمی‌شوند، اما در مرزهای دانش فعالیت می‌کنند و نتایج پژوهش‌های آن‌ها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در سطح بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آخوندزاده افزود: در همین چارچوب، دانشگاه بقیه‌الله با وجود سابقه‌ای کوتاه‌تر نسبت به بسیاری از دانشگاه‌های کشور، پیشرفت قابل توجهی در تولید دانش و ارائه خدمات به مردم ایران داشته است. این موضوع شایسته تقدیر است. سال گذشته نیز در همایش باقرالعلوم، نمایندگان دانشگاه بقیه‌الله حضور داشتند و این حضور برای دومین سال متوالی، مایه افتخار است.

وی تصریح کرد: واقعیت این است که رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها با اشکالات و ضعف‌های متعددی همراه هستند. در برخی از این رنکینگ‌ها، دانشگاهی از ایران در جایگاه اول قرار می‌گیرد و در رتبه‌بندی دیگر، جایگاه متفاوتی دارد. با این حال، توجه مدیران پژوهشی و دانشگاهی به این ارزیابی‌ها و بررسی سالانه نقاط قوت و ضعف، اقدامی مثبت و نظم‌دهنده است.

وی خاطرنشان کرد: نمونه‌ای از تفاوت عملکرد دانشگاه‌های نظامی و غیرنظامی، در نظم و برنامه‌ریزی قابل مشاهده است. دانشگاه‌های نظامی با برنامه‌ریزی دقیق و زمان‌بندی مشخص فعالیت می‌کنند و همین ویژگی، نقش مهمی در پیشرفت آن‌ها دارد. حضور در رتبه‌بندی‌ها و تحلیل نتایج آن‌ها، به شناسایی ضعف‌ها و اصلاح مسیر کمک می‌کند و نباید از آن فاصله گرفت.

وی متذکر شد: در میان رهبران جهان، کمتر کسی به اندازه مقام معظم رهبری بر نقش علم و فناوری در قدرت ملی تأکید کرده است. با این حال، متأسفانه در دولت‌های مختلف، این تأکیدها آن‌گونه که باید، اجرایی نشده و بخشی از ضعف‌های موجود ناشی از همین غفلت است.

آخوندزاده اظهار داشت: در سطح جهانی، رتبه‌بندی‌های مختلفی وجود دارد. برخی از آن‌ها عمومی هستند و تمرکز اصلی‌شان بر پژوهش‌های دانشگاهی است و کمتر به فناوری توجه دارند. در مقابل، رتبه‌بندی‌هایی وجود دارند که بیشتر بر نوآوری و فناوری تمرکز دارند و جایگاه کشورها در آن‌ها متفاوت است.

وی افزود: رنکینگ‌هایی مانند QS و شانگهای، جزو رتبه‌بندی‌های عمومی محسوب می‌شوند. در کنار آن‌ها، رتبه‌بندی‌های تخصصی نیز وجود دارد که هرکدام حوزه خاصی را بررسی می‌کنند. تمرکز بحث حاضر، بر رتبه‌بندی عمومی شانگهای و رتبه‌بندی موضوعی آن است.

وی به بررسی معیارهای رتبه‌بندی شانگهای اشاره کرد و افزود: حدود ۹۰ درصد آن‌ها به پژوهش اختصاص دارد. حتی شاخص‌هایی مانند کیفیت آموزش نیز از مسیر دستاوردهای پژوهشی سنجیده می‌شوند. مواردی مانند دریافت جوایز معتبر یا انتشار مقالات برجسته، همگی به خروجی‌های پژوهشی دانشگاه‌ها بازمی‌گردد.

وی اظهار داشت: به همین دلیل، رتبه‌بندی شانگهای بیش از بسیاری از رنکینگ‌های عمومی دیگر، بر پژوهش تمرکز دارد و این موضوع باید در تحلیل نتایج آن مورد توجه مدیران و پژوهشگران دانشگاهی قرار گیرد.

آخوندزاده اذعان کرد: نخبگان جوان کشور در شرایطی فعالیت می‌کنند که چراغ پژوهش به‌صورت مطلوب در کشور روشن نیست. با این حال، تردیدی وجود ندارد که عملکرد موفق در حوزه‌های علمی و پژوهشی می‌تواند نقش مؤثری در کاهش مهاجرت نخبگان ایفا کند و انگیزه ماندگاری آن‌ها را افزایش دهد.

وی به بررسی رتبه‌بندی‌های موضوعی پرداخت و افزود: ارزیابی‌ها در حوزه‌هایی مانند پزشکی بالینی، دندانپزشکی، داروسازی، بهداشت، پرستاری و فناوری‌های پزشکی انجام می‌شود. این رتبه‌بندی‌های موضوعی، علاوه بر عملکرد داخلی دانشگاه‌ها، شاخص‌های بین‌المللی را نیز مورد توجه قرار می‌دهند.

وی متذکر شد: در این ارزیابی‌ها، نهادهای بین‌المللی به موضوعاتی مانند جوایز بین‌المللی اعضای هیئت علمی توجه دارند. با توجه به محدودیت‌ها و تحریم‌های علمی، طبیعی است که کشور در این بخش با افت مواجه شود. بخشی از امتیازدهی نیز بر اساس میزان ارجاع به پژوهشگران پر ارجاع انجام می‌شود که این معیار نیز کاملاً پژوهش‌محور است.