برخورداری از فناوری هسته‌ای، یکی از نمادهای توانمندی علمی، استقلال صنعتی و اقتدار هر کشور در دنیای امروز به شمار می‌رود. در جهانی که علوم پیشرفته، مرزهای سنتی توسعه را پشت سر گذاشته‌اند، دستیابی به دانش هسته‌ای برای ایران نه تنها عاملی برای تأمین انرژی پایدار و امن است، بلکه ابزاری مهم در ارتقای سلامت عمومی و تولید داروهای پیشرفته به شمار می‌آید و نقش فناوری هسته‌ای در حوزه سلامت و به‌ویژه در روش‌های تشخیصی نوین، جایگاه ویژه‌ای دارد.

کاربرد انرژی هسته‌ای در نظام سلامت

فناوری‌های مبتنی بر انرژی هسته‌ای زیرشاخه‌ای حیاتی از پزشکی نوین با عنوان "پزشکی هسته‌ای" را شکل داده‌اند که امروزه نقش کلیدی در تشخیص زودهنگام، درمان هدفمند و ارزیابی بسیاری از بیماری‌های پیچیده دارد. استفاده از رادیوداروها و فناوری‌های تصویربرداری مولکولی، از جمله روش‌هایی است که پزشکان را قادر می‌سازد بدون نیاز به اعمال تهاجمی، اطلاعات دقیقی از فعالیت سلولی و متابولیکی بافت‌ها در اختیار داشته باشند.

در این میان، تصویربرداری مولکولی نه تنها شیوه‌ای کم‌تهاجمی و دقیق محسوب می‌شود، بلکه به پزشکان این امکان را می‌دهد که آنچه در سطح سلولی و مولکولی بدن رخ می‌دهد، در قالب تصویر مشاهده کنند. یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای این حوزه، فناوری توموگرافی انتشار پوزیترون یا PET است که با نام پت اسکن شناخته می‌شود.

تکنولوژی Positron Emission Tomography که به اختصار PET نامیده می‌شود یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های تصویربرداری پزشکی هسته‌ای است که از دهه 1970 تاکنون توسعه یافته و امروزه به‌صورت گسترده در مراکز درمانی پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، ابتدا ماده‌ای رادیواکتیو مانند FDG که نوعی قند نشاندار است، از طریق وریدی به بدن بیمار تزریق می‌شود. این ماده جذب سلول‌هایی می‌شود که دارای فعالیت متابولیکی بالاتری هستند؛ مانند سلول‌های سرطانی یا نواحی فعال مغز و قلب. دستگاه PET با آشکارسازی پرتوهای ساطع‌شده از رادیوداروها و تحلیل سیگنال‌ها، تصاویری دقیق از فعالیت سلولی در نقاط مختلف بدن ارائه می‌دهد.

مزیت بزرگ پت اسکن نسبت به انواع دیگر تصویربرداری‌ پزشکی

مزیت بزرگ PET در این است که برخلاف روش‌هایی مانند CT یا MRI که بیشتر بر ساختار فیزیکی و آناتومی بافت‌ها تمرکز دارند، این فناوری قادر به نمایش تغییرات عملکردی در سطوح سلولی است. به همین دلیل، PET یکی از دقیق‌ترین ابزارها برای تشخیص زودهنگام بیماری‌هایی مانند سرطان، اختلالات مغزی و بیماری‌های قلبی به‌شمار می‌آید.

نقش مهم پت اسکن در تشخیص بدخیمی‌ها و سرطان‌ها

PET/CT که ترکیبی از تصویر عملکردی و آناتومیک است، ابزاری قوی در تشخیص و سطح‌بندی بسیاری از سرطان‌هاست. این فناوری در ارزیابی سرطان‌هایی نظیر ریه، پستان، روده، غدد لنفاوی، مغز و تیروئید نقش حیاتی دارد. از مزایای آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تشخیص دقیق محل و میزان گسترش تومور
• ارزیابی پاسخ بدن به شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
• شناسایی عود احتمالی بیماری پس از درمان
• تعیین دقیق‌ترین نقطه برای نمونه‌برداری، بدون نیاز به انجام جراحی‌های غیرضروری

مطالعات بین‌المللی نشان داده‌اند که استفاده از PET در بیش از یک‌سوم بیماران، منجر به تغییرات اساسی در مسیر درمان شده و تصمیم‌گیری پزشکان را دقیق‌تر کرده است.

کاربرد PET در بیماری‌های مغز و اعصاب

در حوزه مغز و اعصاب، پت، یکی از معدود روش‌هایی است که قادر به تشخیص زودهنگام بیماری‌هایی نظیر آلزایمر، اختلالات حافظه و صرع است. این فناوری فعالیت مغزی را نشان داده و به پزشکان اجازه می‌دهد کانون‌های بیماری‌زا را با دقت بالا شناسایی کنند، که این امر به‌ویژه در برنامه‌ریزی درمان‌های جراحی در بیماران صرعی اهمیت بالایی دارد.

کاربرد PET در بیماری‌های قلبی

تصویربرداری PET همچنین ابزاری دقیق در تشخیص بیماری‌های قلبی–عروقی به‌ویژه در تشخیص محل انسداد عروق تغذیه‌کننده قلب و ارزیابی بافت‌های قلبی پس از سکته است. این اطلاعات به پزشکان امکان می‌دهد در مورد انجام عمل‌هایی مانند آنژیوپلاستی یا جراحی "بای‌پس" با اطمینان تصمیم‌گیری کنند.

مزیت PET در درمان بلندمدت سرطان

با کمک PET/CT می‌توان مسیر انتشار سرطان را در بدن ردیابی و آثار درمان را در طول زمان بررسی کرد. در بسیاری از موارد، نتایج حاصل از PET موجب می‌شود از انجام درمان‌های بی‌اثر یا جراحی‌های غیرضروری جلوگیری و روند درمانی متناسب با پاسخ بیمار تنظیم شود.

ایمنی و سرعت تصویربرداری پت

با وجود آن که در پت اسکن از رادیوداروها که حاوی مواد رادیواکتیو هستند استفاده می‌‌شود، به دلیل دوز پایین اشعه، خطرات بسیار ناچیزی برای بیمار ایجاد می‌شود. همچنین، این روش از نظر زمان نیز مقرون‌به‌صرفه است، چرا که تصویربرداری در حدود نیم‌ساعت و تفسیر اولیه نیز در همان روز انجام می‌شود.

وجود 250 مرکز پزشکی هسته‌ای در کشور

بر اساس آمارهای جهانی، کشورهای اروپایی در سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی در استفاده از پت اسکن داشته‌اند. دانمارک با 691 اسکن به ازای هر صد هزار نفر، پیشتاز بوده و پس از آن، هلند و ایتالیا در رتبه‌های بعدی قرار داشته‌اند. این افزایش نشان‌دهنده توجه فزاینده کشورها به نقش فناوری‌های هسته‌ای در ارتقای کیفیت خدمات پزشکی و تصمیم‌گیری دقیق‌تر درمانی است.

در ایران نیز اولین سیستم تصویربرداری پت – سی‌تی در سال 1389 در مرکز تحقیقات پزشکی هسته‌ای دانشگاه علوم پزشکی تهران نصب شد و اکنون بیش از 250 مرکز پزشکی هسته‌ای در استان‌های کشور فعال است.

برخوداری از صنعت هسته‌ای، ضرورتی برای تأمین سلامت عمومی

پت اسکن که با استفاده از رادیوداروهای تولیدشده با کمک دانش هسته‌ای انجام می‌شود، تنها یکی از هزاران کاربرد انسانی و صلح آمیز صنعت هسته‌ای در حوزه پزشکی است که نشان می‌دهد استفاده از فناوری‌های صنعت هسته‌ای در حوزه پزشکی به ابزاری حیاتی در خدمت سلامت عمومی تبدیل شده است. رشد جهانی استفاده از این فناوری و گسترش آن در مراکز درمانی ایران، نشان‌دهنده ظرفیت‌های عظیم دانش هسته‌ای در ارتقای سلامت جامعه و ضرورت توجه بیشتر به توسعه زیرساخت‌ها و آموزش در این حوزه است. آینده نظام سلامت، به‌ویژه در حوزه‌های تشخیص و درمان دقیق، وابسته به بهره‌برداری هوشمندانه و ایمن از این فناوری‌های نوین خواهد بود.