وزارت امور خارجه ایران ضمن استقبال از نهایی شدن توافق، نگرانی خود را از پیامدهای منفی هرگونه مداخله خارجی در منطقه ابراز داشته و بر لزوم رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورها تاکید کرده است. همچنین، برخی کارشناسان معتقدند این توافق می‌تواند به معنای محاصره بیشتر ایران و افول تدریجی آن به عنوان یک بازیگر اقتصادی و سیاسی در قفقاز باشد و “خط قرمز” ایران را نادیده گرفته است.

راهبرد ایران در قبال توافق آذربایجان و ارمنستان در واشنگتن چگونه باید باشد؟ توافق صلح اخیر میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که با وساطت و حضور ایالات متحده در واشنگتن به امضا رسید، تحولات جدیدی را در منطقه قفقاز جنوبی رقم زده است. این توافق، به ویژه در بخش مربوط به کریدورهای حمل و نقلی و “مسیر ترامپ”، پیامدهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی مهمی برای کشورهای منطقه، از جمله جمهوری اسلامی ایران، در پی دارد. این گزارش به بررسی مواضع و راهبردهای احتمالی ایران در قبال این تحولات می‌پردازد. با توجه به حساسیت‌های ژئوپولتیک منطقه و تاریخچه روابط ایران با همسایگان، تحلیل حاضر سعی دارد شقوق مختلف اما قابل تبیین را بررسی کرده و سناریوهای مختلف را بر اساس منابع قابل استناد و برداشت‌های کارشناسی ارائه دهد.

مرور سریع بر پس‌زمینه تاریخی و فنی

پیشینه تاریخی مناقشات آذربایجان و ارمنستان: در سه دهه اخیر مناقشات مرزی و منطقه‌ای در قره‌باغ کوهستانی به عنوان یکی از پیچیده‌ترین مولفه‌های ژئوپلیتیک منطقه باقی مانده است. با ظهور و گسترش مذاکرات ثبات آفرین و نهایی‌شدن برخی موافقتنامه‌ها، منطقه وارد فاز جدیدی از هم‌افزایی و احتمال همکاری اقتصادی شده است.

نقش امریکا و نقش‌آفرینی سازمان‌های بین‌المللی: حضور امریکا در مذاکرات، همراه با نقش‌آفرینی برخی سازمان‌های چندجانبه، نشانگر تغییر در محوریت تصمیم‌گیری‌های منطقه‌ای و تاثیرگذاری بر کریدورهای حمل و نقل و ارتباطی است. مفهوم کریدور زنگزور و مسیر ترامپ: کریدور زنگزور که از طریق منطقه سیونیک ارمنستان به نخجوان وصل می‌شود، اکنون با نام “مسیر ترامپ” شناخته می‌شود. این مسیر را قرار است یک شرکت آمریکایی به مدت 99 سال اداره کند. این مسئله از منظر امنیت ملی و منافع ملی ایران حساسیت‌های ویژه‌ای ایجاد می‌کند.

جزئیات توافق و “مسیر ترامپ”

هدف توافق: رفع انسداد محورهای حمل و نقلی و ایجاد یک شبکه ارتباطی گسترده بین مناطق مختلف قفقاز برای تسهیل تجارت، ترانزیت کالا و کاهش محدودیت‌های حمل و نقل بین دو کشور عضو در چارچوب صلح پایدار.

مسیر ترامپ: مسیر زنگزور به نخجوان از طریق ارمنستان و ایجاد کنترل و مدیریت 99 ساله توسط شرکت آمریکایی. این بند به عنوان یکی از کلیدی‌ترین اجزا توافق تلقی می‌شود، زیرا می‌تواند روندهای ترانزیت منطقه را به سمت غرب و در مسیرهایی که به منافع اقتصادی و استراتژیک آمریکا لینک می‌شود، هدایت کند.

پیامدهای اقتصادی و زیرساختی: این کریدور می‌تواند به انتقال محموله‌های منطقه‌ای به مسیرهای جدید منجر شود، امکانات لجستیک، ترانزیت و سرعت پیوستگی اقتصادی میان دو کشور را تغییر دهد. از منظر ایران، این فرآیند ممکن است تغییراتی در تراز ترانزیتی منطقه ایجاد کرده و منافع بلندمدت کشور در کریدور شمال-جنوب یا سایر مسیرهای جایگزین را تحت‌تأثیر قرار دهد.

مدیریت و امنیت شبکه‌های ترانزیتی: حضور یک شرکت خارجی در مدیریت طولانی مدت این مسیر می‌تواند امنیت، حاکمیت و همکاری‌های منطقه‌ای را به چالش بکشد. نکته کلیدی این است که ایران باید بتواند با حفظ استقلال تصمیم‌گیری‌های امنیتی خود، از هرگونه تهدید احتمالی مربوط به حضور خارجی در مناطق مرزی خود جلوگیری کند.

بیانیه وزارت امور خارجه ایران: ایران با استقبال از نهایی شدن متن توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان، این تحول را گامی مهم در راستای صلح پایدار دانسته است. با این حال، نگرانی عمیق ایران از پیامدهای منفی هرگونه مداخله خارجی به هر شیوه و شکلی، به ویژه در مجاورت مرزهای مشترک، که مخل امنیت و ثبات پایدار منطقه باشد، بیان شده است.

موضع‌گیری عملیاتی: ایران به طور مشخص به دیپلماسی فعال، تعامل با کشورهای منطقه، و حفظ نفوذ فرهنگی و اقتصادی خود در منطقه اشاره می‌کند و هرگونه حضور خارجی که به بی ثباتی منجر شود را با حساسیت دنبال می‌کند.

پیامدهای احتمالی برای ایران و دیدگاه کارشناسان

محاصره اقتصادی و ژئوپلیتیکی: برخی تحلیلگران بر این باورند که همسویی باکو و ایروان با نظم جدید رهبری امریکا در قفقاز جنوبی می‌تواند ایران را با چالش‌های محاصره‌ای و کاهش نفوذ در منطقه مواجه کند. این روند ممکن است به تغییر مسیرهای تجاری منطقه و کاهش قدرت نرم و سخت ایران در قفقاز منجر شود.

تاثیر بر کریدورهای ترانزیتی ایران: با توجه به اینکه کریدور شمال-جنوب از طریق ایران به عنوان یک محور ترانزیتی کلیدی در نظر گرفته می‌شود، هر تغییر در کریدورهای منطقه می‌تواند بر ظرفیت حمل و نقل، دسترسی بازارهای منطقه و پروژه‌های زیرساختی ایران تأثیر بگذارد.

نادیده گرفتن خطوط قرمز ایران: واگذاری کنترل مسیر ترامپ به یک شرکت آمریکایی و حضور احتمالی نظامی امریکا در نزدیکی مرزهای ایران، یک گام حساس است که می‌تواند به عنوان نقض خطوط قرمز توسط طرف‌های مربوطه تعبیر شود. این امر می‌تواند به شدت بر اعتماد و همکاری‌های دوجانبه با آذربایجان و ارمنستان تأثیر بگذارد.

ضعف ارمنستان و نفوذ آمریکا: برخی تحلیلگران هشدار می‌دهند که ارمنستان به عنوان کشور نسبتاً آسیب‌پذیر، ممکن است نتواند به طور کارآمد از قلمرو خود برای اهداف غیرتجاری یا امنیتی استفاده امریکا جلوگیری کند. این امر می‌تواند منجر به نگرانی از افزایش انعطاف‌پذیری امریکا در منطقه شود.

راهبردهای احتمالی ایران

با توجه به پویایی‌های منطقه و نگرانی‌های مطرح، ایران می‌تواند از رویکردها و گزینه‌های زیر برای حفظ امنیت ملی و منافع اقتصادی خود استفاده کند: دیپلماسی فعال دیپلماسی گسترده در سطح منطقه‌ای: ایران با کشورهای منطقه (آذربایجان، ارمنستان، روسیه، ترکیه، گرجستان و عراق) وارد گفتگوهای فعال شود تا به خروجی‌های مشترک برسد و از هرگونه سوءتفاهم یا سوء‌استفاده از وضعیت جدید جلوگیری کند. نقش‌آفرینی در چارچوب چندجانبه: استفاده از فرصت‌های سازمان‌های بین‌المللی و گروه‌های منطقه‌ای برای تثبیت مذاکرات و ایجاد کانال‌های گفت‌وگوی مستمر درخصوص امنیت کریدورها و پروژه‌های ترانزیتی. حفاظت از حاکمیت ملی: تأکید بر پذیرش منافع مشترک منطقه‌ای بدون دخالت مداخله‌گر خارجی به عنوان اصول اصلی سیاست خارجی ایران. تقویت کریدورهای جایگزین و زیرساخت‌های داخلی تکمیل کریدور شمال-جنوب: تسریع در پروژه‌های زیرساختی که به ایران اجازه می‌دهد تا به عنوان یک محور ترانزیتی کلیدی در میان شرق و غرب منطقه باشد. سرمایه‌گذاری، تأمین مالی و هماهنگی با کشورهای همسایه برای حفظ دسترسی به بازارهای آسیایی و اروپایی. بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل داخلی: بهبود جاده‌ها، شبکه‌های ریلی، بنادر و گذرگاه‌های مرزی برای افزایش ظرفیت صادرات و واردات با کشورهای همسایه و ایجاد استراتژی‌های متنوع برای ترانزیت کالا. حفظ و تقویت روابط با ارمنستان روابط اقتصادی و امنیتی: حفظ و تقویت همکاری‌های اقتصادی، تجاری و امنیتی با ارمنستان برای حفظ توازن راهبردی در منطقه و جلوگیری از انزوای این کشور در نگاه ایران. همکاری‌های امنیتی و دفاعی: تقویت تبادل تجربیات در زمینه امنیت مرزی، مبارزه با تروریسم و مدیریت بحران به عنوان رویکردی مشترک برای حفظ ثبات منطقه۔ همکاری‌های زیرساختی و انرژی: بررسی فرصت‌های مشترک در حوزه انرژی (گاز، برق، انرژی تجدیدپذیر) و پروژه‌های مشترک در زمینه حمل و نقل و ترانزیت. رصد دقیق تحولات امنیتی ایجاد مرکز رصد و تحلیل: تشکیل تیم‌های کارشناسی برای پایش دقیق تحولات در کریدور جدید، توانمندی‌های امنیتی و حضور خارجی، با هدف پیش‌بینی واکنش‌های لازم و بروز بودن سیاست‌ها.

همکاری با همسایگان مرزی ایران: توسعه کانال‌های تعامل با کشورهای مرزی برای همکاری در مدیریت بحران‌ها و پاسخ‌های مشترک به هرگونه تهدید امنیتی. مدیریت بحران و پاسخ سریع: تدوین و تمرین سناریوهای پاسخ سریع در مواجهه با هرگونه تهدید شدید از جمله نفوذ غیرمجاز، تغییرات ناگهانی در توازن قدرت منطقه و تحولات اقتصادی ناخواسته.

دیپلماسی عمومی و راهبردی در سطح بین الملل

معرفی دیدگاه‌های ایران به مخاطبان بین‌المللی: توضیح مواضع و چارچوب‌های حاکم بر سیاست‌های ایران در خصوص امنیت کریدورها، جلوگیری از مداخلات خارجی و حفظ منافع ملی در سطح جهانی. هماهنگی با سایر کشورهای هم‌سو و متحدین منطقه‌ای: تقویت همگرایی با کشورهایی که منافع مشابهی در ثبات منطقه دارند تا اثرگذاری دیپلماسی ایران در برابر محورهای جدید ترانزیتی افزایش یابد.

نکات امنیتی و حقوقی

حقوق ملی و حاکمیت: هرگونه تصمیم‌گیری باید با رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و کشورهای منطقه انجام شود تا از هرگونه اقدام مغایر با قوانین بین‌الملل جلوگیری شود.

ملاحظات حقوقی بین‌المللی: بررسی ابعاد حقوقی واگذاری کنترلل مسیر ترامپ به شرکت آمریکایی، از منظر حقوق بین‌الملل و توافقات دوجانبه و چندجانبه با توجه به پیمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی.

پایداری امنیت مرزی: تقویت حضور و همکاری‌های انتظامی و امنیتی در مرزهای ایران با کشورهای همسایه برای حفظ امنیت مرزی و جلوگیری از هرگونه نفوذ غیرمجاز و رخدادهای غیرقانونی.

تاثیرات اقتصادی و تجاری برای ایران

تغییر مسیرهای تجاری: با هر اتفاق در کریدور ترامپ، مسیرهای ترانزیتی جدیدی ممکن است ایجاد شود که ایران باید با مطالعه و تحلیل محتوا، فرصت‌های جدید را شناسایی و از آنها استفاده کند.

پروژه‌های زیرساختی داخلی: سرمایه‌گذاری‌های داخلی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه‌های راه‌آهن، جاده‌ها، بنادر و زیرساخت‌های انرژی برای حفظ جایگاه ایران در ترانزیت منطقه‌ای.

همبستگی با اقتصادهای همسایه: ایجاد همکاری‌های اقتصادی با آذربایجان و ارمنستان با رویکرد پایدار و تعامل مبتنی بر منافع مشترک، به ویژه در زمینه انرژی، تجارت، و حمل و نقل.

سناریوهای محتمل آینده

سناریو A: تداوم همکاری و ثبات نسبی با حضور محدود آمریکا در منطقه. در این حالت ایران با دیپلماسی فعال و همکاری‌های منطقه‌ای می‌تواند از ثبات تقویت‌شده بهره‌برداری کند و کریدورهای جایگزین را تقویت نماید.

سناریو B: افزایش نفوذ آمریکا و گسترش حضور نظامی در مجاورت مرزهای ایران. در این حالت ایران احتمالاً به تشدید تدابیر امنیتی، تقویت روابط با همسایگان و رصد مداوم تحولات خواهد پرداخت.

سناریو C: تصمیم‌گیری‌های سیاسی سختگیرانه‌تر در آذربایجان و ارمنستان و کاهش اعتماد به طرف‌های ثالث. ایران در چنین شرایطی ممکن است به سمت تقویت هم‌سویی با کشورهایی که به ثبات منطقه کمک می‌کنند حرکت کند و از طریق کانال‌های اقتصادی و امنیتی اقدام به حفظ ثبات نماید.

سناریو D: تغییرات در ساختار کریدورها به سمت مسیرهای جدید با تاثیر بر تعادل‌های ترانزیتی منطقه. ایران باید با برنامه‌ریزی دقیق و همکاری با مرکزی‌های منطقه‌ای، جایگزین‌های مناسب را برای حفظ دسترسی به بازارها و کاهش وابستگی به یک مسیر واحد بیابد.

راهبردها و توصیه‌های عملی برای سیاست‌گذاران ایران

تقویت ظرفیت دیپلماسی منطقه‌ای از طریق:

برگزاری نشست‌های منظم با طرف‌های منطقه‌ای برای هماهنگی در زمینه کریدورها و ترانزیت. ایجاد کانال‌های گفت‌وگوی شفاف با آذربایجان و ارمنستان برای اجتناب از سوءتفاهم‌ها و سوءاستفاده‌های احتمالی از فضای مذاکراتی.

سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌های جایگزین: تسریع در پروژه‌های کریدور شمال-جنوب و ارتقای زیرساخت‌های لازم برای ترانزیت امن و کارآمد. تقویت زیرساخت‌های مرزی به منظور تسهیل عبور کالا و کاهش زمان ترانزیت.

حفظ و تقویت روابط با ارمنستان: ایجاد زمینه‌های همکاری مشترک در زمینه انرژی، حمل و نقل، کشاورزی و فناوری. همکاری در زمینه امنیتی و مدیریت مرزها برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های امنیتی.

رصد و پاسخ فوری به تحولات امنیتی: راه‌اندازی مرکز تحلیل امنیتی برای پایش فوری هرگونه تغییر در وضعیت منطقه و آماده‌سازی پاسخ‌های سریع. ایجاد تیم‌های هماهنگی در سطح ملی و منطقه‌ای برای مدیریت بحران‌های احتمالی.

حفاظت از منافع ملی در چارچوب حقوق بین‌الملل: بررسی دقیق حقوقی توافقات و قراردادهای مربوط به مسیر ترامپ و هرگونه قراردادهای طولانی مدت با شرکت‌های خارجی. حفظ اصول حاکمیت ملی و آزادی دسترسی به منابع طبیعی و بازارهای داخلی و خارجی.

دیپلماسی عمومی و استراتژیک در سطح بین‌الملل: توضیح دیدگاه‌های ملی در زمینه امنیت کریدورها و مخالفت با هرگونه مداخله خارجی که به ثبات و امنیت منطقه آسیب بزند. تقویت روابط با کشورهای مطرح در زمینه انرژی و حمل و نقل برای ایجاد همگرایی راهبردی.

گفتنی است توافق صلح آذربایجان و ارمنستان در واشنگتن، به ویژه با معرفی و عملیاتی‌شدن “مسیر ترامپ”، یک نقطه حیاتی در نقشه ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی محسوب می‌شود. این تحول همزمان فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای جمهوری اسلامی ایران به همراه دارد. ایران، با درنظر گرفتن منافع ملی و حفظ امنیت مرزها، می‌تواند از طریق دیپلماسی فعال، تقویت کریدورهای جایگزین، حفظ و گسترش روابط با ارمنستان، و رصد دقیق تحولات امنیتی، به سمت حفظ ثبات و توسعه اقتصادی منطقه‌ای حرکت کند. در عین حال، نیاز به هماهنگی داخلی قوی، بررسی‌های حقوقی دقیق و همکاری با همسایگان و قدرت‌های منطقه‌ای برای جلوگیری از هرگونه رویکرد مداخله‌گرایانه وجود دارد. این گزارش بر آن است که چارچوب‌های کلی را در اختیار وزارت امور خارجه، نهادهای امنتی و سیاست‌گذاران قرار دهد تا با داشتن تصویر روشن‌تر از فرصت‌ها و تهدیدها، تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه‌تری اتخاذ گردد.