به گزارش گروه فرهنگی عصر قانون: ابهام در تاریخ شهادت حضرت فاطمه زهرا‌ (س) فقط یک اختلاف روایی نیست؛ ریشه در روزهایی دارد که پس از رحلت پیامبر‌ (ص) فضای سیاسی و اجتماعی به شدت ملتهب بود و بسیاری از وقایع مربوط به اهل بیت‌(ع) بدون ثبت دقیق باقی ماند. پنهانی بودن تشییع و دفن حضرت زهرا‌ (س) و اختلاف دیدگاه‌ مسلمانان درباره رخدادهای آن دوران هم باعث شد در کشور ما دو بازه زمانی، امروز با عنوان فاطمیه اول و دوم شناخته شود.

دکتر فرهاد صدقیانی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل دینی، به بررسی تاریخ‌های اعلام شده درباره شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته است.

چرا روایت دقیقی از زمان شهادت ثبت نشد؟

چرا اساساً دو تاریخ مختلف برای شهادت حضرت زهرا (س) در قالب فاطمیه اول و دوم وجود دارد؟

ابهام موجود درباره زمان شهادت حضرت فاطمه زهرا‌(س) بیشتر از هر چیز ریشه در شرایط خاص روزهای پایانی عمر ایشان دارد، یعنی دوره‌ای که اختلافات سیاسی و اجتماعی پس از رحلت پیامبر (ص) به اوج رسیده بود. در چنین فضایی بسیاری از وقایع مرتبط با اهل بیت(ع) بدون ثبت دقیق تاریخی باقی ماند و این مسئله درباره شهادت حضرت زهرا‌(س) نیز رخ داد.

از سوی دیگر، نگاه جامعه آن زمان نسبت به جایگاه حضرت زهرا‌ (س) یکدست نبود. همان طور که امروز هم میان شیعه و اهل سنت درباره شهادت ایشان اختلاف دیدگاه وجود دارد، در آن دوران هم ارزیابی‌ها از مقام و حقوق ایشان متفاوت بود. همین اختلاف‌ها موجب شده است که نقل‌های تاریخی دقیق و واحدی درباره روز شهادت ایشان ثبت نشود.

علاوه بر این، خود بانوی دو عالم به دلیل رنج‌ها و اتفاقاتی که پس از رحلت پیامبر (ص) با آن مواجه شدند، تمایل نداشتند برخی چهره‌های سیاسی در مراسم تشییع ایشان حضور داشته باشند. به همین دلیل تأکید کردند که تشییع و خاکسپاری‌شان شبانه و پنهانی باشد. این پنهان‌کاری آگاهانه و هدفمند، به طور طبیعی موجب شد که تاریخ شهادت هم مبهم بماند و بعدها به صورت دو دوره فاطمیه مطرح شود.

آیا مدارک تاریخی به طور مشخص اشاره کرده‌اند که شهادت در کدام یک از این دو بازه رخ داده است؟

برای یافتن زمان دقیق شهادت حضرت زهرا‌ (س) باید میان متون تاریخی و منابع اعتقادی توازن برقرار کرد. منابع تاریخی تنها یک بار از شهادت آن حضرت سخن می‌گویند، اما زمان دقیق آن را مشخص نمی‌کنند و تنها به چند روایت متفاوت درباره فاصله میان رحلت پیامبر (ص) و شهادت حضرت اشاره کرده‌اند.

منابع روایی و کلامی هم به صراحت روز واحدی را بیان نکرده‌اند. در نتیجه، پژوهشگران شیعه با مجموعه‌ای از گزارش‌ها مواجه هستند که هر یک تاریخ خاصی را مطرح می‌کند. این اختلاف نقل‌ها باعث شده احتمال شهادت در هر دو دوره زمانیِ امروز شناخته‌شده یعنی فاطمیه اول و دوم مطرح باشد.

با وجود مبهم بودن اطلاعات، فقها و علما به حکم احتیاط و حرمت مقام حضرت زهرا‌ (س) هر دو دوره را به عنوان ایام عزاداری در نظر گرفته‌اند. برگزاری دو دهه فاطمیه پاسخی منطقی به ابهام تاریخی و احترام به شأن شهادت ایشان است.

با این وجود این پرسش مطرح است که آیا هیچ روایت قطعی وجود ندارد که تاریخ دقیق شهادت را تعیین کند؟

آنچه در بررسی منابع تاریخی مشاهده می‌شود، وجود تأکید بیشتر بر تاریخی است که امروز به عنوان فاطمیه دوم شناخته می‌شود. در برخی از متون، واژه «توفی» به معنای وفات به کار رفته اما همین منابع گاهی تعابیری مانند «قتل» هم دارند که نشانه تمایز میان وفات طبیعی و شهادت است.

با این حال، این تأکید تاریخی به معنای قطعیت نیست. دلیل آن هم این است که در همان منابع چند روایت دیگر درباره زمان شهادت آمده که اختلاف قابل توجهی دارند. بنابراین نمی‌توان ادعا کرد تنها یک تاریخ معتبر و خدشه‌ناپذیر در متون کهن ثبت شده است.

ما بر اساس روایات رسیده از ائمه اطهار (ع) معتقدیم که حضرت زهرا‌ (س) مظلومانه به شهادت رسیده‌اند. به همین دلیل در تحلیل شهادت ایشان فقط به گزارش‌های تاریخی بسنده نمی‌شود و مجموعه شواهد روایی و اعتقادی هم نقش تعیین‌کننده دارد.

محل دفن نامعلوم و تأثیر آن بر تاریخ‌گذاری

با این وجود آیا پنهان بودن محل دفن حضرت زهرا‌(س) تأثیری در اختلاف تاریخ شهادت داشته است؟

قطعاً این طور است. اصرار حضرت زهرا‌(س) بر اینکه محل دفنشان مشخص نباشد، بخش مهمی از این معما را شکل می‌دهد. وقتی مکان دفن شخصیتی بزرگ پنهان بماند، طبیعی است که روز دقیق شهادت هم به طور کامل ثبت نشود. این تصمیم آگاهانه از سوی آن حضرت، اعتراض خاموشی به رفتارهای پس از رحلت پیامبر (ص) بود.

در آن زمان، رسم این بود که خلفا و مسئولان حکومت در تشییع بزرگان دینی حضور داشتند، اما حضرت زهرا‌(س) خواستند آنها حتی از زمان تشییع مطلع نشوند. این مسئله به تنهایی نشان می‌دهد که حضرت نسبت به شرایط آن روزها رنج عمیقی داشتند.

با پنهان نگه‌داشتن این جزئیات، انتقال دقیق واقعه به نسل‌های بعد دشوار شد. بنابراین نبود زمان مشخص برای شهادت، ادامه طبیعی همان روند مخفی ماندن تشییع و دفن است.

نگاه شیعه و اهل سنت به نحوه شهادت

آیا همه مسلمانان نظری مشابه درباره نحوه شهادت حضرت زهرا‌(س) دارند؟

نه مقداری اختلاف دیدگاه وجود دارد اما باید دقت شود که ریشه این تفاوت، در تلقی تاریخی و اعتقادی دو مذهب از حوادث پس از رحلت پیامبر (ص) نهفته است. اهل سنت معمولاً نقل‌هایی را قبول دارند که کمتر از اصطلاحات مرتبط با شهادت استفاده می‌کند، هرچند در منابع اصیل آنها هم بر شهادت تأکید شده و دلیل دفن شبانه را آنها هم می‌دانند. اما متأسفانه موضوع شهادت کمتر در متون آنان مورد تحلیل قرار گرفته است.

در مقابل، شیعه با توجه به روایات معتبر از امامان معصوم (ع)، وقایع پس از رحلت پیامبر (ص) و آسیب‌هایی که حضرت فاطمه‌(س) متحمل شدند را دلیل شهادت می‌داند. بر همین اساس، نقل‌هایی که بر اثر جراحت و فشارهای روحی و جسمی تأکید دارند، در منابع شیعی برجسته است.

با این توضیحات، امکان تخمین تاریخ شهادت از طریق سن حضرت وجود ندارد؟

جالب است بدانیم حتی سن دقیق حضرت زهرا‌ (س) هنگام شهادت هم به صورت قطعی در منابع ثبت نشده است. برخی منابع 18 سال، برخی 28 سال و برخی اعدادی میان این دو را ذکر کرده‌اند. این اختلاف چشمگیر سبب شده استفاده از سن برای تعیین تاریخ شهادت عملاً ناممکن شود.

تفاوت نقل‌ها درباره سن، ناشی از اختلاف در تاریخ ولادت آن حضرت و تفاوت محاسبه فاصله میان ولادت تا شهادت است. همین مسئله بار دیگر تأکید می‌کند که نگارش دقیق تاریخ در آن دوره چندان نظام‌مند نبوده است.

به همین دلیل محققان شیعه بیشتر بر روش احتیاطی و روایی تکیه می‌کنند، نه بر محاسبات تاریخی. نتیجه هم همان تعیین دو دوره برای فاطمیه است.

اختلاف نقل‌ها؛ از منابع تاریخی تا متون روایی

آیا میان منابع حدیثی و منابع تاریخ‌نگارانه اختلاف‌نظر وجود دارد؟

بله. منابع تاریخی عمدتاً وقایع را با زبان گزارش ثبت کرده‌اند و در برخی موارد از بیان جزئیات حوادث ناگوار پرهیز کرده‌اند. در حالی که روایات ائمه اطهار (ع) با صراحت بیشتری به برخی جنبه‌های تلخ روزهای پایانی عمر حضرت زهرا‌(س) اشاره کرده‌اند.

این تفاوت در رویکرد، باعث می‌شود پژوهشگر هنگام جمع‌بندی اطلاعات با دو نوع روایت مواجه شود: روایت رسمی تاریخی و روایت اعتقادی. بر اساس سنت علمی شیعه، وقتی میان این دو دسته اختلافی باشد، روایات معصومین (ع) مرجعیت بیشتر دارند.

نتیجه این تضاد رویکردها این است که تاریخ شهادت در منابع روایی چند احتمال دارد، و محققان برای احترام به مقام اهل بیت (ع) همه این احتمالات را در قالب دو دهه فاطمیه گرامی می‌دارند.