مسجدداری نمونه در گرو زیست اجتماعی روحانیت
نویسنده کتاب مسجدداری نمونه بر این باور است که مسجد باید جایگاه نخست در زندگی اجتماعی مسلمانان باشد و با اشاره به تجربه‌های موفق، به‌کارگیری شیوه‌های نوین جذب جوانان و تبیین نقش کلیدی امام جماعت را در این مسیر سرنوشت‌ساز برشمرد.
به گزارش گروه فرهنگی عصر قانون: مسجد در طول تاریخ اسلام نه تنها جایگاه عبادت، بلکه پایگاه اصلی فرهنگ، سیاست و اجتماع مسلمانان بوده است. امروز نیز بحث «مسجدداری نمونه» به‌عنوان الگویی برای بازگرداندن مسجد به جایگاه حقیقی خود، اهمیت فراوان دارد. در همین راستا، گفت‌وگویی با حجت الاسلام مهدی فولادی، نویسنده کتاب مسجدداری نمونه صورت داده است؛ تا از دیدگاه‌های وی درباره مدیریت نوین مسجد، چالش‌ها و راهکارهای جذب نسل جوان بیشتر بدانیم. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل این گفت‌وگو است.
آقای فولادی، شما در کتابتان از «مسجدداری نمونه» سخن گفته‌اید. به نظر شما مؤلفه‌های اصلی این نوع مدیریت در مسجد امروز چیست؟
اگر به تاریخ اسلام نگاه کنیم، مسجد از همان آغاز نه تنها محل عبادت، بلکه مرکز همه فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، علمی و حتی سیاسی مسلمانان بوده است. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله حکومت خود را از مسجد آغاز کرد و همه تصمیمات مهم در مسجد شکل گرفت. در روایات نیز آمده که امام زمان علیه‌السلام حکومت جهانی خود را از مسجد کوفه آغاز خواهد کرد. این نشان می‌دهد که مسجد، قلب تپنده جامعه اسلامی است. بنابراین وقتی از «مسجدداری نمونه» سخن می‌گوییم، منظورمان مدیریتی است که مسجد را دوباره به جایگاه اصلی خود بازگرداند؛ جایی که هم عبادت در آن انجام شود، هم علم و فرهنگ نشر یابد، هم مسائل اجتماعی و سیاسی مردم بررسی و حل شود. مسجد باید پایگاه همه‌جانبه باشد، نه فقط مکانی برای نماز جماعت.
با توجه به شرایط امروز و وجود ادارات و نهادهای مختلف، آیا واقعاً می‌توان مدیریت جامعه را از طریق مسجد سامان داد؟
بله، و اساساً باید چنین باشد. ما امروز شاهد هستیم که هر اداره یا سازمانی یک نمازخانه کوچک دارد، اما این کافی نیست. باید مسجد در مرکز هر مجموعه قرار گیرد. همان‌طور که حوزه‌های علمیه و حرم‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام همیشه مسجد را در اولویت ساخت قرار می‌دادند. در قرآن کریم آمده که نخستین خانه‌ای که خداوند بنا کرد، کعبه و مسجد بود. این یعنی مسجد باید اولویت نخست در هر ساخت‌وساز اجتماعی و دولتی باشد. اگر بیمارستانی ساخته می‌شود، اگر مدرسه‌ای بنا می‌شود، اگر اداره‌ای تأسیس می‌شود، باید مسجد در قلب آن قرار گیرد. این نگاه، جامعه را به سمت پیوند عمیق‌تر با معنویت و فرهنگ اسلامی سوق می‌دهد.
در پژوهش‌های خود، مهم‌ترین چالش مدیریت مساجد را چه یافته‌اید؟
یکی از چالش‌های جدی این است که مسجد در بسیاری موارد به پایگاه عبادی صرف تبدیل شده و جوانان کمتر حضور دارند. بیشتر مخاطبان، افراد بازنشسته یا سالمند هستند. در حالی که مسجد ذاتاً شعور دارد و حضور آن در محله، خود به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک می‌کند. اگر امام جماعت و خادمان مسجد وظایف خود را درست انجام دهند، مسجد می‌تواند همه اقشار را جذب کند و مشکلات اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی را حل نماید. تجربه ما نشان داده که با شیوه‌های درست، حتی افراد غیرمسجدی هم جذب شده‌اند. مثلاً وقتی برنامه‌های فرهنگی و آموزشی متناسب با نیاز جوانان برگزار شد، استقبال چشمگیری صورت گرفت. ضرورت دارد همان برنامه‌هایی که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در مسجد قرار می‌دادند و مدیریت مسجد را بر اساس آن سامان می‌دادند، امروز نیز به همان شیوه اجرا شود تا مساجد رونق بگیرند و تمامی آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی ـ اعم از سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ـ در بستر مسجد حل شود؛ چرا که واقعاً حل این مسائل در مسجد امکان‌پذیر است. تمرکز اصلی فعالیت‌های ما در سال‌های اخیر بر این بوده است که چگونه افراد غیرمسجدی را به مسجد جذب کنیم. در این مسیر، شیوه‌هایی را طی چندین سال تجربه و اجرا کرده‌ایم و نتایج مثبتی به دست آمده است. بسیاری از مخاطبان ضمن ابراز تشکر، اذعان داشته‌اند که این روش‌ها را در حال حاضر به کار می‌گیرند و از آن نتیجه گرفته‌اند
آیا امروز نیازمند «مسجدداری نوین» هستیم؟ تفاوت آن با مسجدداری سنتی چیست؟
قطعاً. اصل مسجد همان جایگاه سنتی عبادت و نشر معارف است، اما باید با زبان روز عرضه شود. روایت داریم که فرزندان خود را بر آداب و رسوم زمان خود مجبور نکنید؛ زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‌اند. امروز می‌توان احکام و معارف را با پاورپوینت، ویدئوپروژکتور یا ابزارهای رسانه‌ای ارائه کرد. اینها منافاتی با سنت ندارد؛ بلکه همان محتواست با شیوه‌های نوین. به بیان دیگر، مسجدداری نوین یعنی استفاده از ابزارهای روز برای رساندن همان پیام سنتی. مثلاً کلاس تفسیر قرآن می‌تواند با تصاویر و نمودارها همراه باشد، یا جلسات احکام با فیلم‌های آموزشی تکمیل شود. این کار باعث می‌شود نسل جدید ارتباط بیشتری با مسجد برقرار کند.
نسل جوان و حتی نسل زد چه انتظاراتی از مسجد دارند و چگونه می‌توان آنان را جذب کرد؟
مسجد باید در جایگاه حقیقی خود قرار گیرد و مهم‌ترین شخصیت اثرگذار در این مجموعه، امام جماعت مسجد است. در واقع، امام جماعت اگر بتواند مسجد را در جایگاه واقعی خود قرار دهد و مدیریت صحیحی اعمال کند، جوانان و نسل‌های مختلف به مسجد جذب خواهند شد و استقبال گسترده‌ای صورت خواهد گرفت. نکته اساسی آن است که بدانیم چگونه باید جوانان و نوجوانان را به مسجد دعوت و جذب کنیم. مسجد باید همان‌گونه که اسلام تعیین کرده است اداره شود. به عنوان نمونه، پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله هنگامی که صدای گریه کودکی را شنیدند، نماز را کوتاه کردند تا مادر بتواند به فرزند خود شیر دهد. این نشان می‌دهد که مسجد باید در جایگاه حقیقی خود قرار گیرد؛ جایی برای نشر معارف، طرح مطالب و حل مشکلات اجتماعی و اقتصادی.
یکی از روحانیون در یکی از شهرها، برای جذب نسل‌های کم‌سن و بیشتر، برنامه‌ای تحت عنوان «تکلیف‌نویسی» در مسجد اجرا کرد. کودکان برای نوشتن تکالیف خود به مسجد می‌آمدند و این برنامه استمرار یافت. پس از مدتی، خانواده‌ها مشاهده کردند که فرزندانشان سامان بیشتری یافته‌اند و همین امر موجب شد خود آنان نیز به مسجد علاقه‌مند شوند. اکنون آن مسجد ـ که ظاهراً در خرم‌آباد قرار دارد ـ رونق فراوانی یافته است. این اقدام کوچک توانست کودکان را گرد هم آورد، آنان را مدیریت کند و خانواده‌ها را نیز به مسجد جذب نماید. برنامه‌های فرهنگی، تبلیغی و معارفی باید با شیوه‌های جذاب اجرا شوند؛ جذابیت در زمان آغاز، نحوه اجرا و نوع برنامه‌ها بسیار اهمیت دارد. تا جایی که شرایط شهری اجازه می‌دهد، باید از شیوه‌های نوین و روزآمد برای جذب افراد به مسجد استفاده کرد، مشروط بر آنکه مخالف شئون مسجد نباشد و حرامی در آن رخ ندهد.
البته همه این امور به امام جماعت بازمی‌گردد. اگر امام جماعت توانمند باشد و بتواند در محله حضور فعال داشته باشد، همانند طبیب دوّار که در اطراف مدینه و مکه به میان مردم می‌رفت، مشکلات و غم‌های آنان را می‌شنید و سپس آنان را به مسجد دعوت می‌کرد، آنگاه مسجد به پایگاه حل مشکلات جامعه و نسل جدید تبدیل خواهد شد. امام جماعت باید در محدوده مسجد، کوچه‌ها و میان همسایگان حضور یابد، با آنان ارتباط برقرار کند و از مسائلشان آگاه شود تا بتواند با مشورت و همراهی دیگران، راه‌حل‌هایی ارائه دهد. مدیریت صحیح امام جماعت ایجاب می‌کند که همانند طبیبان دوّار، با جوانان ارتباط دوستانه برقرار کند. حتی می‌توان یکی از اتاق‌های مسجد را به بازی‌های فکری اختصاص داد و کودکان را دعوت کرد. همچنین اردوها، ورزش و فعالیت‌های مورد علاقه جوانان باید از طریق مسجد سامان یابد. اگر ثبت‌نام برای ورزشگاه‌ها، استخرها یا سالن‌های فوتسال و والیبال از طریق مسجد انجام شود، جوانان علاقه بیشتری به مسجد پیدا خواهند کرد. زمانی که جوانان از طریق مسجد به اردوها و سفرهای کوتاه ـ مانند سفر به مشهد مقدس ـ اعزام شوند، به مسجد جذب خواهند شد. در همین حین، قبل و بعد از این برنامه‌ها می‌توان خلاصه‌ای از مطالب، احکام و معارف مورد نیاز آنان را در مسجد آموزش داد. بدین ترتیب، مسجد هم پایگاه فرهنگی و اجتماعی خواهد بود و هم مرکز نشر معارف دینی، و نسل جدید با علاقه و اشتیاق در آن حضور خواهد یافت.