رمزگشایی از معادن راهبردی اوکراین؛ ترامپ دقیقاً به دنبال چیست؟

بعد از خودداری «ولودیمیر زلنسکی» رئیس‌جمهوری اوکراین در اوایل ماه جاری میلادی از امضای پیش‌نویس اولیه توافق با آمریکا در زمینه منابع معدنی، این اقدام موجب نارضایتی کاخ سفید شد.

«دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا که این روزها به شدیدترین نحو ممکن زلنسکی را مورد سرزنش قرار می‌دهد، گفته است اوکراین به عنوان بازپرداخت کمک‌هایی که کی‌یف پیشتر از دولت جو بایدن دریافت کرده است، باید ۵۰۰ میلیارد دلار مواد خام حیاتی به ایالات متحده بدهد.

با این حال، زلنسکی اعلام کرد که واشنگتن تنها ۶۷ میلیارد دلار تسلیحات و ۳۱.۵ میلیارد دلار حمایت مستقیم بودجه‌ای به کشورش داده است و او کمک‌های ارائه‌شده توسط بایدن را به عنوان وام نمی‌داند.

تاکتیک‌های فشاری که مؤثر واقع شد

کسب امتیاز ۵۰۰ میلیارد دلاری آمریکا از معادن عناصر کمیاب اوکراین البته بدون اهرم‌های فشار قابل تحقق نبود. برخی منابع به خبرگزاری «رویترز» اعلام کردند مذاکره کنندگان آمریکایی به اوکراین گفته‌اند که اگر توافق معدنی امضا نشود، ایالات متحده ممکن است دسترسی اوکراین به اینترنت «استارلینک» را قطع کند. این خدمات اینترنت ماهواره‌ای متعلق به «اسپیس ایکس» برای اوکراین حیاتی است.

«ملیندا هرینگ» یکی از اعضای ارشد شورای آتلانتیک، معتقد است که اینترنت استارلینک برای عملیات‌های پهپادی اوکراین که پایه اصلی استراتژی نظامی این کشور است، ضرورت دارد و از دست دادن استارلینک باعث تغییر بازی خواهد شد. اوکراین دارای طیف گسترده‌ای از قابلیت‌های مختلف پهپادی از پهپادهای دریایی و پهپادهای نظارتی تا هواپیماهای بدون سرنشین دوربرد است.

این فشارها در نهایت نتیجه داد و گویی توافق اوکراین و آمریکا در حال نهایی شدن است. «اول‌ها استفانیشینا» معاون نخست‌وزیر اوکراین به تازگی اعلام کرد که اوکراین و آمریکا در «مراحل نهایی» مذاکرات بر سر توافقی درباره مواد معدنی هستند که نقشی کلیدی در پایان دادن به جنگ در این کشور دارد.

معاون نخست‌وزیر اوکراین در شبکه اجتماعی «ایکس» (توییتر سابق) نوشت: تیم‌های اوکراینی و آمریکایی در مراحل پایانی مذاکرات در مورد توافق مواد معدنی هستند. این مذاکرات بسیار سازنده بوده و تقریباً همه جزئیات مهم نهایی شده است.

این مقام ارشد اوکراینی افزود: امیدواریم که رهبران آمریکا و اوکراین بتوانند در اسرع وقت این توافق را در واشنگتن امضا و تأیید کنند تا تعهد ما را برای دهه‌های آینده را به نمایش بگذارند.

زلنسکی از اعطای این امتیاز و توافق با ترامپ در صدد کسب تضمین‌های امنیتی مشخص است. مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک (CSIS) در این باره نوشت که اوکراین منابع استراتژیک خود را در ازای حمایت نظامی ادامه‌دار و تضمین‌های امنیتی آمریکا ارائه می‌دهد.

«مایک والتز» مشاور امنیت ملی آمریکا، این توافق سرمایه‌گذاری مشترک را «بهترین تضمین امنیتی خواند که اوکراین می‌تواند به آن امیدوار باشد. ترامپ نیز اولتیماتوم صادر کرده مبنی بر اینکه در صورت عدم همکاری زلنسکی، ممکن است به سمت یک توافق صلح با مسکو حرکت کند.

اوکراین چه مواد معدنی حیاتی و استراتژیک دارد؟

بر پایه مقاله‌ای که «هانا لیونتسوا» رئیس انجمن زمین شناسان اوکراین در سال ۲۰۲۲ انتشار داد، این کشور دارای حدود ۵ درصد از منابع معدنی جهان است. البته با تصرف حدود ۱۸ درصد از خاک اوکراین توسط روسیه، اینک برخی از این معادن در کنترل مسکو قرار دارند.

مواد معدنی و عناصر نادر خاکی که تا پیش از جنگ بیش از ۱۱ تریلیون دلار برآورد می‌شد، در صنایع مختلفی از جمله تلفن‌های همراه، خودروهای برقی، سامانه‌های موشکی، تجهیزات الکترونیکی، انرژی‌های تجدیدپذیر، صنایع دفاعی و حوزه بهداشت و سلامت کاربرد دارند.

بر اساس داده‌های اوکراین که چندی پیش خبرگزاری «رویترز» به آنها اشاره کرده‌است، این کشور ذخایر ۲۲ از ۳۴ ماده معدنی که توسط اتحادیه اروپا به عنوان حیاتی شناخته شده‌اند را در اختیار دارد، از جمله خاک‌های کمیاب مانند لانتانیم، سریم، نئودیمیم، اربیوم و ایتریم.

بنابراین اوکراین به دلیل موقعیت زمین‌شناسی خود، دارای منابع معدنی فراوان شامل فلزات نادر، انرژی‌های فسیلی و مواد اولیه مورد نیاز صنایع تکنولوژی، دفاعی و تولید انرژی است که در ادامه به برخی از مهم‌ترین این منابع اشاره می‌شود؛

۱. تیتانیوم؛ عنصر حیاتی برای صنایع نظامی و هوافضا

برآوردها نشان می‌دهد که اوکراین چهارمین دارنده بزرگ ذخایر تیتانیوم در جهان است که بر اساس تحقیقات کمیسیون اروپا در سال ۲۰۱۹ حدود ۷ درصد از تولید جهانی را تأمین می‌کرد. این فلز سبک اما مقاوم در برابر حرارت، در تولید هواپیماهای جنگی، موشک‌ها، زیردریایی‌ها و حتی صنایع پزشکی کاربرد دارد. آمریکا وابستگی شدیدی به واردات تیتانیوم دارد و اوکراین می‌تواند منبعی کلیدی برای کاهش این وابستگی باشد.

۲. لیتیوم؛ طلای سفید قرن بیست و یکم

با رشد تقاضا برای خودروهای الکتریکی و ذخیره‌سازی انرژی، لیتیوم به یکی از استراتژیک‌ترین مواد خام تبدیل شده است. پنج هزار تن ذخایر لیتیوم جهان، که کاربرد کلیدی در نیروگاه‌های هسته‌ای دارد، در خاک اوکراین به ویژه در منطقه دونتسک و زاپوریژیا یافت می‌شوند. اگر ترامپ قصد کاهش وابستگی آمریکا به چین در زمینه لیتیوم را داشته باشد، اوکراین می‌تواند گزینه جذابی باشد.

۳. اورانیوم؛ کلید استقلال انرژی هسته‌ای

اوکراین دارای منابع قابل توجهی از اورانیوم است که برای صنایع هسته‌ای اهمیت زیادی دارد. آمریکا به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی هسته‌ای، به منابع پایدار اورانیوم نیاز دارد و ذخایر اوکراین به کاهش وابستگی به دیگر کشورها در این زمینه کمک می‌کند.

۴. گرافیت؛ ماده‌ای ضروری برای باتری‌ها و صنایع دفاعی

اوکراین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گرافیت در جهان است به طوری که یک پنجم گرافیت جهان، که کاربرد کلیدی در نیروگاه‌های هسته‌ای دارد، در خاک اوکراین یافت می‌شوند. این ماده برای تولید باتری‌های لیتیوم-یونی، تجهیزات الکترونیکی و صنایع نظامی به کار می‌رود. با افزایش نیاز به گرافیت برای تولید خودروهای الکتریکی و باتری‌های ذخیره انرژی، آمریکا به دنبال تأمین آن از اوکراین است.

۵. زغال‌سنگ و گاز طبیعی؛ امنیت انرژی اروپا و آمریکا

اگرچه اوکراین دارای منابع فسیلی قابل توجهی است، اما جنگ و درگیری‌های منطقه‌ای، دسترسی به این منابع را دشوار کرده‌است. زغال‌سنگ و گاز طبیعی اوکراین می‌توانند در تأمین انرژی اروپا و کاهش نفوذ روسیه بر بازار گاز جهانی نقش ایفا کنند؛ موضوعی که برای دولت ترامپ جذاب است.

هدف اصلی ترامپ و موانع بهره‌برداری از منابع معدنی اوکراین

از نگاه ناظران، دلیل اصلی علاقه رئیس‌جمهور آمریکا، به منابع معدنی اوکراین را می‌توان در یک عامل کلیدی «رقابت با چین» خلاصه کرد. این ابرقدرت آسیایی به عنوان کارخانه تولید جهان، نقشی اساسی در زنجیره تأمین مواد معدنی حیاتی ایفا می‌کند. هرکجا که این مواد استخراج شوند، چین همچنان در فرآوری و تأمین آن‌ها جایگاه استراتژیکی دارد.

در حال حاضر، بخش عمده‌ای از ظرفیت پالایش مواد معدنی جهان در اختیار چین است. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، این کشور ۳۵ درصد از پالایش نیکل، ۵۰ تا ۷۰ درصد از پالایش لیتیوم و کبالت، و نزدیک به ۹۰ درصد از فرآوری عناصر خاکی کمیاب را کنترل می‌کند. تسلط چین بر این عناصر، به‌ویژه قابل توجه است. طبق داده‌های سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده، در سال ۲۰۲۴، این کشور تقریباً نیمی از ذخایر جهانی عناصر خاکی کمیاب را در اختیار داشت.

با توجه به اینکه ترامپ با وضع تعرفه‌های سنگین بر کالاهای چینی عملاً جنگ تجاری با پکن را شدت بخشیده است، تأمین مواد معدنی حیاتی برای آمریکا در معرض چالش‌های جدی قرار دارد. ازاین‌رو، اوکراین می‌تواند برای واشنگتن یک منبع جایگزین ارزشمند باشد، تا علاوه بر تأمین نیازهای صنایع استراتژیک آمریکا، وابستگی این کشور به چین در زمینه مواد معدنی را نیز کاهش دهد.

البته در اجرای توافق و بهره‌برداری آمریکا از آن موانعی وجود دارد؛ کارشناسان مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک (CSIS) در مورد میزان تأثیر توافق با اوکراین بر امنیت مواد معدنی ایالات متحده اعتقاد دارند: به‌نظر می‌رسد که با توجه به موانع سرمایه‌گذاری در کوتاه‌مدت تأثیر زیادی نداشته باشد. نخست، داده‌های محدودی در خصوص قابلیت تجاری استخراج مواد نادر زمین و سایر مواد استراتژیک اوکراین وجود دارد. … نقشه‌برداری‌های موجود ۳۰ تا ۶۰ سال پیش توسط اتحاد جماهیر شوروی انجام شده‌اند و به روش‌های قدیمی اکتشاف متکی هستند.

موضوع دوم این است که جنگ زیرساخت‌های حیاتی اوکراین را نابود کرده است. صنعت استخراج معدن پرمصرف‌ترین انرژی در جهان است. این درحالی است که اوکراین تنها حدود یک‌سوم از ظرفیت برق پیش از جنگ خود را دارد. برای شروع اکتشاف یا تولید معدنی، باید زیرساخت‌های انرژی به‌طور قابل توجهی بازسازی شوند.

نکته سوم اینکه شرکت‌های معدنی به دلیل خطرات امنیتی در اوکراین از سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت خودداری می‌کنند و استخراج معدن یک سرمایه‌گذاری بلندمدت و سرمایه‌بر است و زمان زیادی طول می‌کشد تا هزینه‌های آن جبران شود.